3 maja 1791 roku uchwalono jeden z najważniejszych dokumentów w historii Polski. Omawiamy jego znaczenie i okoliczności powstania

Powodem podjęcia przez Sejm Czteroletni prac nad "Ustawą Rządową" było zreformowanie ustroju politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów, znajdującego się w kryzysie. System oparty na wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej był skomplikowany i często paraliżowany przez różnorodne interesy szlachty. Liberum veto, czyli prawo każdego posła do blokowania decyzji sejmu, było szczególnie szkodliwe, ponieważ umożliwiało jednemu posłowi zablokowanie procesu legislacyjnego. Ponadto, system nie zapewniał skutecznej ochrony chłopów przed nadużyciami pańszczyzny oraz nie gwarantował wystarczającej stabilności politycznej, co wiązało się z częstymi konfliktami wewnętrznymi. W rezultacie niemożliwe było efektywne zarządzanie państwem i skuteczne reagowanie na zmieniające się warunki polityczne i zagrożenia zewnętrzne.

Głównym celem było zlikwidowanie istniejących wad systemu oraz wprowadzenie nowych rozwiązań, które miałyby zapewnić stabilność i skuteczność państwa. Konstytucja miała zmienić Rzeczpospolitą z monarchii elekcyjnej na dziedziczną, ograniczyć demokrację szlachecką, równocześnie przyznając pewne prawa osobiste mieszczanom i szlachcie oraz łagodząc nadużycia pańszczyzny poprzez ochronę chłopów. Jednym z kluczowych celów było także zreformowanie systemu parlamentarnego, aby bardziej odpowiadał ówczesnym realiom politycznym oraz zapewnił skuteczną władzę centralną.

Podstawą konstytucji stały się projekty króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, wielkiego zwolennika reform i organizatora słynnych obiadów czwartkowych. Skupiło się wokół niego wielu prominentnych polityków i myślicieli tamtego czasu. W prace nad treścią konstytucji 3 maja zaangażowali się m.in.:

• Ignacy Potocki - należał do wpływowego rodu magnackiego i był aktywnym uczestnikiem życia publicznego. Członek Komisji Edukacji Narodowej, propagator reform edukacyjnych. Zainicjował wiele inicjatyw, m.in. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych i Bibliotekę Załuskich. Początkowo niechętny królowi, dołączył do niego w czasie obrad Sejmu Czteroletniego, stając się jednym z najważniejszych autorów konstytucji 3 maja.

• Hugo Kołłątaj - stał się symbol oświecenia w Polsce, był politykiem, publicystą i duchownym. Aktywnie działał jako referendarz wielki litewski i podkanclerzy koronny. Zgromadził wokół siebie grupę intelektualistów, zwanych "kuźnią kołłątajowską", którzy wspierali postępowe idee polityczne. Jego prace miały istotny wpływ na debatę publiczną i przyjęcie konstytucji 3 Maja.

• Stanisław Małachowski - prezes Senatu Księstwa Warszawskiego, marszałek Sejmu Czteroletniego. Aktywnie uczestniczył w redagowaniu i uchwalaniu konstytucji. Popierał zwiększenie praw politycznych miast i współpracę szlachty z mieszczaństwem. Wprowadził takie reformy społeczne, jak oczynszowanie chłopów i organizacja opieki zdrowotnej.

Tekst konstytucji budził kontrowersje i miał wielu przeciwników. Największy sprzeciw wobec uchwalenia konstytucji zgłaszało stronnictwo moskiewskie, które było silnie związane z Rosją i obawiało się, że reformy wprowadzone przez konstytucję mogą osłabić wpływy rosyjskie w Rzeczypospolitej. Ponadto, część magnaterii, duchowieństwa i innych elit społecznych obawiała się utraty swoich przywilejów i pozycji społecznej w wyniku reform. Republikanie uważali, że zachowanie tronu dziedzicznego czy ustanowienie Senatu jako izby wyższej, mogą ograniczyć demokratyczne aspekty nowego ustroju i wprowadzić zbyt dużą centralizację władzy. W rezultacie niektórzy aktywnie sprzeciwiali się jej uchwaleniu.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku było wynikiem nie tylko intensywnych debat podejmowanych przez zwolenników reform w Rzeczypospolitej, ale też pewnego fortelu. W obliczu zagrożenia ze strony stronnictwa moskiewskiego, zwolennicy konstytucji zdecydowali się przyspieszyć termin obrad nad dokumentem o dwa dni i wykorzystać nieobecność głównych oponentów, którzy jeszcze nie powrócili z wielkanocnej przerwy świątecznej.

Obrady sejmowe odbyły się na Zamku Królewskim w Warszawie. Pomimo jaskrawych protestów opozycji (jeden z posłów groził, że zabije własnego syna, by nie dożył niewoli, którą uchwalenie dokumentu za sobą pociągnie) konstytucja została uchwalona większością głosów, a jej przyjęcie zostało owacyjnie przyjęte przez publiczność i tłum zgromadzony przed zamkiem.

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja 1791 roku było przełomowym momentem w historii Polski, inspirowanym wieloma ideami oświeceniowymi oraz konstytucją amerykańską. Stanisław August opisał ją jako opartą na wzorcach amerykańskich, lecz dostosowaną do polskich warunków. Oto najważniejsze reformy:

• Ustanowienie trójpodziału władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.
• Ograniczenie nadmiernych immunitetów szlachty i przywilejów zagrodowych.
• Wybieralny parlament składający się z Izby Poselskiej i Senatu.
• Ograniczenie demokracji szlacheckiej przez odebranie praw politycznych tzw. "gołocie" czyli szlachcie bez ziemi.
• Zniesienie liberum veto oraz zakaz zawiązywania konfederacji, w celu zapobieżenia anarchii.
• Wprowadzenie stałych podatków i ustalonego czasu obrad parlamentu dla zapewnienia stabilności finansowej i politycznej.
• Stwierdzenie katolicyzmu jako religii panującej, ale zapewnienie swobody wyznania.
• Ustanowienie dziedziczności tronu w ramach dynastii.
• Nadano pewne prawa polityczne mieszczanom, takie jak prawo do posiadania majątków ziemskich, zajmowania stanowisk oficerskich i administracyjnych oraz prawo nabywania szlachectwa. Choć te zmiany nie były równoznaczne z pełnym równouprawnieniem, to stanowiły pewien krok w kierunku demokratyzacji życia społecznego.

Konfederacja Targowicka była sojuszem politycznym utworzonym w 1792 roku przez opozycję magnacką w Rzeczypospolitej, która sprzeciwiała reformom wprowadzonym przez Sejm Wielki. Nazwa pochodzi od miejscowości Targowica, gdzie została zawarta konfederacja.

Głównymi inicjatorami konfederacji byli magnaci, tacy jak Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski. Konfederacja Targowicka została poparta przez cesarzową Katarzynę II, która obawiała się utraty wpływów w Polsce z powodu wprowadzenia Konstytucji 3 maja.

Celem konfederacji było obalenie Konstytucji 3 Maja i przywrócenie dawnego porządku politycznego, który korzystał z przywilejów magnackich i ograniczał władzę króla na rzecz Sejmu i Senatu. Konfederaci twierdzili, że ich celem jest przywrócenie "wolności" i "bezpieczeństwa" w Rzeczypospolitej.

Konfederacja Targowicka zorganizowała interwencję zbrojną Rosji w Polsce. Ostatecznie, po zdradzie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który, nie wierząc w zwycięstwo, przyłączył się do konfederacji targowickiej, i klęsce insurekcji kościuszkowskiej, Polska straciła niepodległość, stając się obiektem kolejnych rozbiorów.

Dzień 3 maja ustanowiono świętem narodowym niezwykle szybko, bo już dwa dni po uchwaleniu konstytucji. Historia jednak nie pozwoliła zbyt długo go celebrować. Pierwszą rocznicę Konstytucji 3 maja obchodzono hucznie, jednak niedługo później doszło do II rozbioru Polski i kraj znalazł się w niewoli. Wszyscy zaborcy restrykcyjnie zakazywali publicznego obchodzenia tego święta.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja ponownie zostało uznane świętem narodowym natychmiast po odzyskaniu niepodległości uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919 roku, obchodzono je aż do wybuchu II wojny światowej. Po patriotycznych demonstracjach studenckich 1946 roku celebracja święta ponownie została zakazana przed rząd Józefa Cyrankiewicza, a w roku 1951 święto oficjalnie zostało zniesione i nie było obchodzone przez następnych 30 lat. W latach 80. XX wieku próby uczczenia rocznicy konstytucji 3 maja przeradzały się w zamieszki i starcia z milicją. Ostatecznie święto Narodowe Trzeciego Maja zostało przywrócone ustawą z 6 kwietnia 1990 roku.

Źródła:
Wikipedia
Polskie Radio
Jesteśmy na Google News. Dołącz do nas i śledź Strefę Edukacji codziennie.
Obserwuj StrefaEdukacji.pl!