Nowa podstawa programowa z historii dla szkoły podstawowej. Wiemy, co ma się zmienić

W związku z przedstawieniem przez MEN nowych podstaw programowych w sieci pojawiła się gorąca dyskusja dotycząca treści usuniętych z programu nauczania. Szczególne kontrowersje wzbudziła historia, najwięcej mówiono m.in. o następujących modyfikacjach:

• pozostawiono zapis „konflikt polsko-ukraiński” w kontekście Wołynia, usunięto zaś fragment mówiący o „ludobójstwie ludności polskiej”;
• przy zapisie „[Uczeń] charakteryzuje różne postawy polskiego społeczeństwa wobec polityki okupantów” usunięto przykłady takich osób, a więc Witolda Pileckiego i Maksymiliana Marię Kolbego;
• usunięto zapis: „[Uczeń] rozpoznaje główne miejsca eksterminacji Żydów polskich i europejskich oraz innych grup etnicznych i społecznych na terenie Polski i Europy Środkowo-Wschodniej (w tym: Auschwitz-Birkenau, Treblinka, Sobibór i Babi Jar)”;
• w przypadku zapisu: „ [Uczeń] przedstawia i omawia działania rządu Rzeczypospolitej Polskiej wobec tragedii Zagłady” usunięto jego dalszą część: „z uwzględnieniem misji Jana Karskiego i roli »Żegoty«”.

Szefowa MEN podkreśliła jednak: „nie podpiszę dokumentu, w którym rzeź wołyńska nie będzie nazywana po imieniu”. Z kolei Katarzyna Lubnauer w rozmowie z PAP zaznaczała, że część treści znalazła się w innym miejscu.

– Wszystko z tych rzeczy jest zapisanych w propozycji odchudzonej podstawy, tylko w innej formule. Jeżeli mówimy o bitwie pod Grunwaldem, to ona nie jest wymieniona, ale jest zapis o wojnach polsko-krzyżackich. Trudno sobie wyobrazić, by nauczyciel ucząc o wojnach polsko-krzyżackich nie mówił o bitwie pod Grunwaldem. Tak samo mamy wyraźnie napisane o heroicznych zachowaniach obywateli polskich w czasie II wojny światowej, w kontekście m.in. zagłady Żydów. Tu oczywiście będzie Żegota i będą Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata, czyli wszystko to, co się wiąże z tą piękną kartą narodu polskiego – zaznaczyła wiceminister edukacji.

Dyskusja dotyczyła nie tylko historii, ale także podstawy programowej z biologii, gdzie usunięto m.in. informacje o cyklu menstruacyjnym.

Przypomnijmy, że obecnie trwają prekonsultacje. Zgodnie z dokumentami przedstawionymi przez MEN w podstawie programowej możemy spodziewać się następujących modyfikacji (zobacz cały dokument w galerii):

Wszystkie zmienione podstawy programowe znajdują się na stronie MEN (do pobrania: projekty zmian podstaw programowych).

W przypadku historii na poziomie szkoły podstawowej projektowane zmiany dotyczą m.in. poniższych treści.

Klasa IV:

• Usunięcie treści: „[Uczeń] zna legendy o początkach państwa polskiego”;
• W przypadku podpunktu IV. „Postacie i wydarzenia o doniosłym znaczeniu dla kształtowania polskiej tożsamości kulturowej” z listy osób i wydarzeń, o których uczeń powinien umieć opowiedzieć, usunięto: Zawiszę Czarnego, zwycięstwo grunwaldzkie, przeora Augustyna Kordeckiego, hetmana Stefana Czarnieckiego, Danutę Siedzikównę „Inkę”, zaś przy postaci Jana Pawła II zaznaczono, by pamiętać także o jego pierwszej pielgrzymce do Polski.

Klasa V-VIII – różne działy

• Cywilizacje starożytne. W podpunkcie: „[Uczeń] porównuje koczowniczy tryb życia z osiadłym” wykreślono dalszą część zdania: „i wyjaśnia skutki rewolucji neolitycznej”; W przypadku lokalizowania w czasie i przestrzeni cywilizacje Starożytnego Wschodu wykreślono szczegóły, a mianowicie: „(Mezopotamii, Egiptu i Izraela), cywilizacje nad wielkimi rzekami (Indie i Chiny)”.
• Bizancjum i świat Islamu. Umiejscawia w czasie i przestrzeni narodziny islamu (zamiast: „zasięg ekspansji arabskiej”) i wyjaśnia wpływ cywilizacji muzułmańskiej na Europę;
• dodano zapis: „Dostrzega różnice między chrześcijaństwem wschodnim i zachodnim”;
• Średniowieczna Europa. Dodano zapis: „[Uczeń]: charakteryzuje władzę królewską, cesarską i papieską oraz relacje między nimi; Usunięto zapisy: [Uczeń] umiejscawia w czasie i przestrzeni nowe państwa w Europie; wyjaśnia przyczyny i skutki rozłamu w Kościele w XI wieku oraz opisuje relacje między władzą cesarską a papieską; charakteryzuje przyczyny i skutki krucjat”;
• Społeczeństwo i kultura średniowiecznej Europy: „wyjaśnia rolę Kościoła (w tym zakonów) w dziedzinie kultury i życia codziennego (zamiast: nauki, architektury, sztuki i życia codziennego)”.
• Polska w okresie wczesnopiastowskim. Wykreślono: [Uczeń] przedstawia dokonania Bolesława Krzywoustego; opisuje konflikt z Cesarstwem Niemieckim; Wykreślono: [Uczeń] charakteryzuje rozwój państwa Piastów za rządów Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego.
• Polska w okresie rozbicia dzielnicowego. Wykreślono: „[Uczeń] umieszcza w czasie najważniejsze wydarzenia związane z relacjami polsko–krzyżackimi oraz zagrożeniem najazdami tatarskimi w okresie rozbicia dzielnicowego”; Po zapisie: „Charakteryzuje proces zjednoczenia państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku” wykreślono: „wskazując na rolę władców piastowskich (ze szczególnym uwzględnieniem roli Władysława Łokietka) oraz Kościoła”.
• Polska w XIV–XV wieku. Wykreślono: „opisuje związki Polski z Węgrami w XIV i XV wieku”; Wykreślono: „charakteryzuje dokonania w dziedzinie polityki wewnętrznej i zagranicznej Jagiellonów w XV wieku”.
• Wielkie odkrycia geograficzne po zapisie: „umieszcza w czasie i przestrzeni wyprawy Krzysztofa Kolumba, Vasco da Gamy, Ferdynanda Magellana” usunięto „oraz sytuuje w przestrzeni posiadłości kolonialne Portugalii i Hiszpanii”.
• „Złoty wiek” w Polsce na tle europejskim
• Usunięto: „charakteryzuje największe osiągnięcia Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Rafaela Santi, Erazma z Rotterdamu, Mikołaja Kopernika, Galileusza i Jana Gutenberga”; Usunięto: „przedstawia okoliczności powstania Kościoła anglikańskiego”; Wykreślono zapis: „umieszcza w czasie i opisuje najważniejsze wydarzenia w dziedzinie polityki wewnętrznej ostatnich Jagiellonów”; Wykreślono: „charakteryzuje politykę zagraniczną ostatnich Jagiellonów, ze szczególnym uwzględnieniem powstania Prus Książęcych”;
• Początki Rzeczypospolitej Obojga Narodów wykreślono zapisy: „omawia przebieg i rezultaty pierwszych wolnych elekcji” oraz „opisuje panowanie Stefana Batorego, ze szczególnym uwzględnieniem jego polityki zewnętrznej”.
• Rzeczpospolita Obojga Narodów i jej sąsiedzi w XVII wieku usunięto zapis: „sytuuje w czasie, lokalizuje i omawia najważniejsze bitwy w XVII wieku”.
• Europa w XVII i XVIII wieku. Wykreślono: „charakteryzuje zasadę trójpodziału władzy Karola Monteskiusza i zasadę umowy społecznej Jakuba Rousseau”; Zmieniono brzmienie zapisu: „charakteryzuje reformy oświeceniowe (dodano) na przykładzie wybranego państwa (usunięto: wprowadzone w Prusach, Rosji i Austrii).
• Rzeczpospolita Obojga Narodów w I połowie XVIII wieku. Wykreślono: „charakteryzuje projekty reform ustrojowych Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Konarskiego”; Usunięto: „omawia zjawiska świadczące o postępie gospodarczym, rozwoju kultury i oświaty”; Wykreślono: „ocenia pozycję międzynarodową Rzeczypospolitej w czasach saskich”.
• Powstanie Stanów Zjednoczonych. Do zapisu: „omawia przyczyny i następstwa amerykańskiej wojny o niepodległość” dodano: „i ocenia jej rezultaty uwzględniając realizację idei oświeceniowych”; Usunięto: „wymienia instytucje ustrojowe Stanów Zjednoczonych, wyjaśnia ich funkcjonowanie; ocenia sposób, w jaki konstytucja amerykańska realizowała w praktyce zasadę trójpodziału władzy”;
• Wykreślono: „przedstawia wkład Polaków w walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych”.
• Wielka rewolucja we Francji. Dodano: „omawia główne przyczyny wielkiej rewolucji francuskiej i ocenia jej rezultaty, uwzględniając realizację idei oświeceniowych”; usunięto: „wyjaśnia główne przyczyny rewolucji i ocenia jej rezultaty”; Usunięto: „analizuje i objaśnia zasady zawarte w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela”.
• Rzeczpospolita w dobie stanisławowskiej usunięto zapis: „charakteryzuje cele i konsekwencje konfederacji barskiej”.
• Epoka napoleońska. Usunięto: „opisuje okoliczności utworzenia Legionów Polskich oraz omawia ich historię; Wykreślono: „opisuje powstanie Księstwa Warszawskiego, jego ustrój i terytorium”.
• Ziemie polskie w latach 1815–1848. Usunięto: „wskazuje na mapie podział polityczny ziem polskich po kongresie wiedeńskim”; Przy zapisie: „przedstawia przyczyny wybuchu powstania listopadowego, charakter zmagań i następstwa powstania” usunięto jego dalszą część: „dla Polaków w różnych zaborach”;
• Wykreślono cały dział Europa w okresie Wiosny Ludów.
• Przy działach Powstanie styczniowie oraz Europa i świat w II połowie XIX i na początku XX wieku wprowadzono następujące zmiany: Przy punkcie „dokonuje charakterystyki działań powstańczych” usunięto jego dalszą część: „z uwzględnieniem, jeśli to możliwe, przebiegu powstania w swoim regionie”; Usunięto: „opisuje sytuację polityczną w Europie w II połowie XIX wieku”.
• I wojna światowa. Wykreślono: „omawia najważniejsze konflikty między mocarstwami europejskimi na przełomie XIX i XX wieku”;Przy zapisie: „wymienia główne przyczyny wojny” usunięto dalszą część: „polityczne i gospodarcze, pośrednie i bezpośrednie”;
• Sprawa polska w czasie I wojny światowej oraz Europa i świat po I wojnie światowej. Usunięto: „omawia umiędzynarodowienie sprawy polskiej: akt 5 listopada 1916 r., rola Stanów Zjednoczonych i rewolucji rosyjskich, deklaracja z 3 czerwca 1918 r.”.Usunięto informacje na temat traktatu w Locarno, Ligę Narodów i włoski faszyzm.
• Odrodzenie państwa polskiego po I wojnie światowej. Przy podpunkcie: „omawia formowanie się centralnego ośrodka władzy państwowej” wykreślono jego dalszą część „od październikowej deklaracji Rady Regencyjnej do Małej Konstytucji”.
• Społeczeństwo i gospodarka II Rzeczypospolitej. Wykreślono: „omawia skutki światowego kryzysu gospodarczego na ziemiach polskich”.
• Droga do wojny. Usunięto: „omawia japońską agresję na Dalekim Wschodzie”; Wykreślono: „przedstawia ekspansję Włoch i wojnę domową w Hiszpanii”.
• Wojna obronna Polski we wrześniu 1939 r. Agresja Niemiec (1 września) i Związku Sowieckiego (17 września). Wykreślono: „podaje przykłady szczególnego bohaterstwa Polaków, np. obrona poczty w Gdańsku, walki o Westerplatte, obrona wieży spadochronowej w Katowicach, bitwy pod Mokrą i Wizną, bitwa nad Bzurą, obrona Warszawy, obrona Grodna, bitwa pod Kockiem, bitwa nad Bzurą”.
• Polska pod okupacją niemiecką i sowiecką. „Wyjaśnia przyczyny i rozmiary konfliktu polsko-ukraińskiego (zamiast rzezi wołyńskiej na Kresach Wschodnichn) Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej”.
• Świat po II wojnie światowej. Wykreślono: „opisuje okoliczności powstania NRD i RFN”;
• Usunięto: „omawia sytuację w ZSRS i państwach jego strefy wpływów z uwzględnieniem wydarzeń na Węgrzech w 1956 r. i w Czechosłowacji w 1968 r.”; Wykreślono: „wyjaśnia przyczyny oraz lokalizuje w czasie i przestrzeni proces rozpadu ZSRS na przełomie lat 80. i 90., a także wyjaśnia jego następstwa”.
• W działach Stalinizm w Polsce i jego skutki oraz Polska w latach 1957–1981. Wykreślono: „omawia system terroru stalinowskiego w Polsce i ocenia jego skutki”; Usunięto: „przedstawia rolę Jana Pawła II i ocenia jego wpływ na przemiany społeczne i polityczne”.
• W dziale Miejsce Polski w świecie współczesnym usunięto: „przedstawia i sytuuje w czasie i przestrzeni proces rozpadu Układu Warszawskiego i odzyskanie suwerenności przez Polskę”.

Do projektowanych zmian zostały dołączone także uzasadnienia przygotowane przez ekspertów z danej dziedziny.

W przypadku historii podkreślano: „nie deprecjonujemy w żaden sposób usuniętych tematów, ani nie uznajemy, że zachowane ujęto w sposób najlepszy z możliwych, ale wobec ryzyka, że próbując zrobić wszystko, niczego nie zrobimy porządnie, niektórym wątkom daliśmy pierwszeństwo przed innymi. Poniżej opisano sposoby i kryteria, z których korzystaliśmy dokonując zmian”.

Wspomniane sposoby i kryteria to m.in.:

• Usuwanie wymagań szczegółowych, które sugerowały jednokrotną realizację czegoś, co zapisano równocześnie w wymaganiach ogólnych;
• Usuwanie wymagań zaledwie sygnalizujących jakiś bardzo obszerny i złożony problem, prowokujące przez to do powierzchownego omówienia, które utrwalałoby raczej uproszczenia czy stereotypy, niż sprzyjało głębokiemu rozumieniu;
• Usuwanie wymagań szczegółowo ujmujących jakieś wydarzenie czy proces, jeżeli sąsiadowały one z wymaganiami, które ujmowały to samo, ale w szerszej perspektywie;
• Usuwano także wymagania bardzo obszerne, wymagające omówienia na poziomie akademickim, jeżeli sąsiadowały one z wymaganiami bardziej szczegółowymi, których realizacja zapewnia poruszenie także problemów z wymagania bardziej ogólnego, ale w sposób funkcjonalny, jako kontekstu, a nie samodzielnej kwestii;
• Usuwano fragmenty wymagań, w których akcentowano wyraźnie jedną stronę zagadnienia przesłaniając tym samym inną. Zakładano przy tym, że taka zmiana nie prowadzi do usunięcia samego zagadnienia, ale przywraca równowagę w ujęciu problematyki;
• Analizując wymagania odwoływano się do kryteriów historycznego znaczenia, które ustalono dyskutując między innymi tezy Partingtona (1980) i Counsell (2004). Przyjęto, że – w sytuacji koniecznych ograniczeń – zachowywać będziemy wymagania, które w największym stopniu spełniają następujące kryteria: trwałość, głębokość, moc wyjaśniającą, aktualność i adekwatność do wieku rozwojowego.

Pod uzasadnieniem podpisali się eksperci: Marcelina Koprowska (doktorantka Szkoły Doktorskiej Nauk Humanistycznych UW, nauczycielka w LO), Włodzimierz Kowalczyk (CKE), dr Jakub Lorenc, (Szkoła Edukacji PAFW i UW, nauczyciel w SP i LO), Joanna Szydziak (nauczycielka w SP), Aleksander Pawlicki (Szkoła Edukacji PAFW i UW, nauczyciel w LO, Koordynator Zespołu).