Ortoreksja: zaburzenie brane za objaw zdrowia. Może wynikać z choroby, ale też ją powoduje, czy grozi i tobie?

Ortoreksja to zaburzenie odżywiania, które określa się jako niezdrowe skupienie na zdrowym jedzeniu. Nie byłoby w tym nic złego, gdyby związane z nią zachowania nie były przesadne. Niestety, dobra dieta może stać się fiksacją i prowadzić do problemów zdrowotnych.

Termin ortorexia nervosa stworzył w 1996 r. (niektóre źródła podają 1997 r.) amerykański lekarz dr Steven Bratman, który rozpoznał zaburzenie u siebie w związku z całożyciową alergią, a także u wielu swoich pacjentów. Napisał wtedy książkę „W szponach zdrowej żywności”. Analogicznie do choroby znanej jako anorexia nervosa nazwał tak jadłowstręt do niezdrowych produktów i potraw.

Czytaj też: Ciałopozytywność jako sposób na zdrowe nawyki

Nazwa zaburzenia pochodzi od z greckich słów: „orthos” – prawidłowy i „orexia” – apetyt. Jest często skutkiem chęci zadbania o zdrowie i/lub szczupłą sylwetkę. Wbrew często podawanych informacjom dotyczy w równym stopniu obu płci.

U osób z ortoreksją kształtują się nawyki, w ramach których odrzucane są pokarmy niedostatecznie „czyste” czy „zdrowe”, co prowadzi do wykluczania z diety coraz większej liczby dań. Osoba z ortoreksją potrafi odrzucić cały posiłek, który nie odpowiada jej standardom.

Objawy ortoreksji wiążą się z wręcz obsesyjnym skupieniu się na czynnościach związanych z wyborem żywności i przygotowaniem zdrowych posiłków.

W przypadku tego zaburzenia pojawiają się i nasilają określone zachowania, zwłaszcza:

• martwienie się o jakość jedzenia i jego pochodzenie,
• unikanie jedzenia przygotowanego przez innych ludzi,
• rezygnowanie z jedzenia, gdy nie spełnia wymagań,
• poświęcanie myśleniu na temat zdrowego jedzenia więcej niż 3 godzin dziennie,
• ograniczanie liczby rodzajów spożywanego jedzenia,
• rezygnowanie z całych grup pokarmów, np. produktów zbożowych czy zawierających cukier.
• studiowanie wartości odżywczej jedzenia, sprawdzanie składników, szukanie informacji i badań na ich temat,
• nadmierne krytykowanie wyborów żywieniowych innych osób,
• obawa przez zjedzeniem nawet jednego produktu, który nie jest zdrowy,
• lęk przed brakiem kontroli nad tym, co się je,
• utrata zdolności do intuicyjnego jedzenia i zgodnie z apetytem,
• częste poczucie winy z powodu wyboru jedzenia.

Choć dobrej jakości dieta jest zalecana i wręcz niezbędna dla zdrowia, przesadna dbałość o nią może mieć przeciwne skutki. Z czasem zachowania takie się nasilają, doprowadzając do rozwoju problemów zdrowotnych. Są one związane są ze znacznymi, coraz większymi ograniczeniami w diecie, co prowadzi do niedożywienia. Dochodzi nawet do tego, że chorzy całkowicie rezygnują z jedzenia.

Skutki ortoreksji to m.in.:

• częste lub ciągłe uczucie głodu,
• problemy z myśleniem i złe samopoczucie,
• zbyt niska masa ciała,
• niedobory składników odżywczych,
• wysoki poziom niepokoju i lęku,
• izolowanie się od ludzi,
• wycofanie z życia społecznego,
• ryzyko rozwoju anoreksji.

Konsekwencją ortoreksji może być rozwój poważnych chorób związanych z brakiem energii i określonych związków odżywczych. W krótkim terminie to bóle i zawroty głowy, zaburzenia pamięci, napady osłabienia, nudności, biegunki, ale w dłuższym już zaburzenia hormonalne z ustaniem miesiączkowania, depresja, anemia, osteopenia, spadek odporności, wypadanie włosów, rozwój nadciśnienia i chorób serca.

Diagnozę o ortoreksji lub skłonności do niej najczęściej stawia się na podstawie wywiadu z pacjentem i wyników testu diagnostycznego o nazwie „ORTO-15”. Zgodnie z nazwą składa się on z 15 pytań, na które wybiera się odpowiedzi: „zawsze”, „często”, „czasem” lub „nigdy”.

Pytania dotyczą tego:

1. czy zwracasz uwagę na kalorie w produktach?
2. czy czujesz dezorientację w sklepie spożywczym?
3. czy od co najmniej 3 miesięcy szczególnie często myślisz o jedzeniu?
4. czy wybierasz produkty, kierując się troską o zdrowie?
5. czy oceniając jedzenie, uważasz smak za ważniejszy od jego jakości?
6. czy wydasz więcej na zdrowsze jedzenie?
7. czy myślenie o jedzeniu zabiera więcej niż 3 godziny dziennie?
8. czy pozwalasz sobie, by złamać czasem zasady diety?
9. czy uważasz, że na twoje zachowania żywieniowe wpływa aktualny nastrój?
10. czy przekonanie o zdrowym odżywianiu zwiększa Twoją samoocenę?
11. czy zdrowe odżywianie wpływa na styl życia związany ze spotkaniami i jedzeniem poza domem?
12. czy uważasz, że zdrowe jedzenie może poprawić Twój wygląd?
13. czy masz poczucie winy w przypadku odstępstwa zasad od diety?
14. czy sądzisz, że na rynku dostępne są niezdrowe produkty spożywcze?
15. czy jesz spożywasz posiłki w samotności?

Leczenie ortoreksji wymaga rozpoznania przyczyn jej rozwoju i stopniowej zmianie stosunku do jedzenia u pacjenta, który jest zaburzony.

Rozwojowi ortoreksji sprzyjają zwłaszcza czynniki psychologiczne, takie jak perfekcjonizm, brak akceptacji swojego ciała i wyglądu, historia lęków i zaburzeń odżywiania, zwłaszcza anoreksji, a także doświadczenia związane z brakiem akceptacji i wyśmiewaniem w dzieciństwie. Pomocnym narzędziem jest tu psychoterapia.

Są jednak przypadki, w których ortoreksja wiąże się z rzeczywiście niezbędnymi ograniczeniami w diecie, jak ma to miejsce np. w alergii czy cukrzycy typu 1. Choroby te, diagnozowane i leczone najczęściej w młodym wieku, mają ogromny wpływ na wybory żywieniowe i przyszły lękowy stosunek do jedzenia. Oprócz konsultacji z dietetykiem konieczna jest tu także praca z psychologiem.

W leczeniu ortoreksji ważne są także techniki relaksacyjne i trening uważności, co pozwala zredukować stres, a to ważny warunek do wprowadzania zmian w myśleniu.

Ortoreksja nie została sklasyfikowana jako choroba, tym bardziej psychiczna. Nie posiada więc numeru klasyfikacji ICD-10 – tak, jak ma anoreksja (F50. 0), zaburzenie odżywiania zwane jadłowstrętem psychicznym. A. nervosa charakteryzuje się celową utratą masy ciała. Jest ona przy tym wywołana i podtrzymywana przez pacjenta.

Ponieważ istnieją również wspólne cechy ortoreksji i zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, uznanie jej za chorobę w przyszłości nie jest wykluczone.

Zobacz: Jak objawia się kompulsywne jedzenie?

Należy jednak zastrzec, że w związku z pogarszaniem się jakości jedzenia i przewagą żywności przetworzonej w sklepach zwiększona troska o jakość diety nie jest bez uzasadnienia. Nie można jednak popadać w przesadę, by kwestie jedzenia nie zdominowały całego życia, paraliżując jego ważne aspekty. Tak samo, jak w innych dziedzinach, przyda się zasada 80/20. Wystarczy, że „zdrowe” będzie 80 procent jedzenia, a pozostałe 20 nie ma większego wpływu na efekty diety.