Radomskie osiedle Planty ma już 100 lat! Historię osiedla przypomina dla nas Adam Duszyk, historyk, wicedyrektor "Malczewskiego"

O historii osiedla Planty opowiada dr Adam Duszyk, zastępca dyrektora Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu.

Radomskie osiedle Planty jest jednym z najpiękniej zaprojektowanych osiedli w Polsce. Jednocześnie jest osiedlem w pewnym sensie kultowym, a tym samym stało się wizytówką Radomia. Goście odwiedzający nasze miasto wychodząc z dworca kolejowego bezpośrednio widzą radomskie Planty.

Komuniści „instalujący” nowy system po 1945 roku w swojej propagandzie starali się pokazać fatalne warunki życia polskich robotników w sanacyjnej Polsce w kontraście z warunkami życia robotników w Polsce „Ludowej”. Zestawiali widoki przedwojennych osiedli robotniczych warszawskiej Pragi i innych ośrodków przemysłowych z cukierkowymi domami Mariensztatu, Muranowa itd. Radomskie Planty burzą ten mit. Osiedle, którego budowę rozpoczęto w 1923 roku, było ekskluzywnym, dobrze zaprojektowanym osiedlem robotniczym, które powstało przy ówczesnych zakładach zbrojeniowych. Kiedy ulicami Radomia przechadzał się pracownik Fabryki Broni, a tym samym mieszkaniec Plant, mijający go przechodnie mówili z przekąsem „fabryczny” idzie. Status pracownika radomskiej zbrojeniówki i mieszkańca osiedla Planty był w Radomiu czymś nobilitującym. Była w tym stwierdzeniu także nieukrywana nuta zazdrości.

Państwowa Fabryka Broni dbała o swoich pracowników i swoje osiedle. Co kilka lat w mieszkaniach zjawiała się ekipa, która dokonywała drobnych remontów mieszkań (głównie malowanie). Mieszkania były wyposażone w najnowocześniejsze jak na owe czasy rozwiązania techniczne i architektoniczne, które podnosiły komfort życia. Standardem był gaz, ubikacje, spiżarnie, balkony, piwnice i strychy do suszenia bielizny. Przewidziano nawet specjalne pomieszczenia do suszenia prania. Podpisywane przy wprowadzaniu się do lokalu zobowiązanie nie było czczą formalnością, gdyż za niszczenie wspólnego dobra lokatorów odpowiadało się utratą mieszkania, a nawet pracy!

Nazwa „planty” wywodzi się prawdopodobnie od „plantu”, to znaczy wyrównanego terenu przygotowanego pod budownictwo, w tym przypadku chodziło zapewne o budowę linii kolejowej Dęblin – Dąbrowa Górnicza lub od rozplantowanego (wyrównanego) terenu pod budowę Państwowej Fabryki Broni. Inne zwyczajowe lub potoczne nazwy to: Stare Planty lub Osiedle Fabryki Broni.

Osiedle powstało na terenie dawnego folwarku Mariackie, na południe od ulicy Gabriela Narutowicza. Było to nowoczesne, pierwsze w mieście osiedle mieszkaniowe wybudowane w latach 1923-1928 dla wysoko wykwalifikowanych pracowników Fabryki Broni (23 ha) w kwartale zamkniętym ulicami: Romualda Traugutta, Andrzeja Dowkontta, Tadeusza Kościuszki. Domy mieszkalne na osiedlu projektował Adolf Buraczewski – absolwent ASP w Petersburgu (co udało się ustalić radomskiemu badaczowi dziejów osiedla Planty Bogusławowi Blumowi).

Osiedle tworzą bloki 3 i 4-ro kondygnacyjne z charakterystycznymi dwuspadowymi dachami. Osiedle Planty jest założeniem jednorodnym stylistycznie. Do wystroju zewnętrznego budynków wykorzystano elementy historyzujące – neorenesansowe i neobarokowe. Boniowania w partii parteru, ślepe arkady i portyki, lizeny, szczyty zwieńczone sterczynami z kulami, proste opaski gzymsowe i kordonowe.

Planty były pierwszym i jedynym przykładem zorganizowanej jednostki przestrzennej (nazwa „osiedle” pojawiła się później) w przedwojennym Radomiu i jednocześnie najbardziej nowoczesnym pod względem koncepcyjnym i architektonicznym osiedlem przyfabrycznym w całym ówczesnym okręgu radomsko-kieleckim. Głównym katalizatorem, który w największym stopniu wpłynął na zurbanizowanie przedmieść Radomia na tym obszarze, była decyzja władz centralnych o zlokalizowaniu w naszym mieście Państwowej Wytwórni Broni (początkowa jej nazwa to Wojskowa Wytwórnia Karabinów, a po 1927 roku – Fabryka Broni, wchodząca w skład Państwowych Wytwórni Uzbrojenia).

Wznoszenie osiedla rozpoczęto jednocześnie z budową Fabryki Broni. Wydzielono 10 kwartałów: jeden przeznaczono pod fabrykę, cztery pod mieszkalnictwo, dwa dla szkół (technicznej i gimnazjum), największy pod stadion sportowy i basen, jeden na ogród spacerowy oraz dwie enklawy pod szkołę powszechną i domy dwurodzinne. Plan urbanistyczny wykonał architekt Zdzisław Kalinowski, który w 1923 roku przyjął zlecenie opracowania „Racjonalnego planu regulacji terenów Mariackiego w Radomiu”. Folwark Mariackie, na którym powstały fabryka i osiedle Planty, był terenem wcześniej użytkowanym rolniczo (głównie pastwiska, łąki i tereny podmokłe).

Prace budowlane prowadziło Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych i Budowlanych „W. Paszkowski, F. Próchnicki i S-ka” z Warszawy. Jako pierwszy wybudowano dom mieszkalny dla wysoko wykwalifikowanych pracowników Fabryki Broni przy ulicy Tadeusza Kościuszki 6 (w czasie II wojny światowej mieściła się w nim siedziba radomskiego Gestapo). Budynki mieszkalne dla pozostałych pracowników zakładu ustawiono obrzeżnie wzdłuż ulic, z obszernymi podwórkami w środku. Następnie wybudowano kasyno zakładowe i łaźnię. Po drugiej stronie ulicy Kościuszki wzniesiony został przez Radomskie Towarzystwo Kursów Technicznych budynek dla Państwowej Średniej Szkoły Technicznej Kolejowej oraz stadion sportowy im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Terenami zielonymi dla osiedla jest park „Planty”, założony w latach międzywojennych wzdłuż skanalizowanego i zasypanego Strumienia Południowego.

Nowoczesność budynków robotniczych polegała m.in. na ekonomice funkcji w rozplanowaniu trzy- i czteropiętrowych kamienic o czterech klatkach schodowych. Z każdego podestu prowadziły wejścia do czterech mieszkań o średniej powierzchni 50 m², całkowicie zwodociągowanych, skanalizowanych i wyposażonych w instalację elektryczną. Brak łazienek w mieszkaniach robotniczych rekompensowała łaźnia z cotygodniowymi talonami na kąpiel dla całej rodziny. W sumie, według ustaleń dr. Bogusława Bluma, w latach 1925-1930 Fabryka Broni oddała do użytku 504 mieszkania o 960 izbach.

Fabryka wybudowała na Plantach obiekty, które służyły wszystkim mieszkańcom Radomia. Były to: kasyno pracownicze z salą kinowo-teatralną, stołówką i biblioteką; Państwowa Średnia Szkoła Techniczna Kolejowa; stadion sportowy z boiskiem, basenem otwartym, kortami tenisowymi i torami dla lekkoatletyki i kolarstwa; ambulatorium; 7-klasowa szkoła im. Gabriela Narutowicza; piekarnia mechaniczna i pralnia; sklep wielobranżowy spółdzielni pracowniczej; ochronka dla 120 dzieci; Muzeum Ziemi Radomskiej; a ponadto 240 działek pod ogródki dla pracowników. Osiedle Planty scaliło południową część miasta ze śródmieściem, a po uzupełnieniu zabudową komunalną i spółdzielczą z lat 50. i 60. XX w. stworzyło dużą przydworcową dzielnicę Radomia.

Rozbudowa przemysłu w okresie planu sześcioletniego 1950-1955 wywołała potrzebę nowych inwestycji budowlanych, a zwłaszcza budownictwa mieszkaniowego. Głównym inwestorem w Radomiu były Zakłady Metalowe, które pierwsze odbudowały się po wojnie, rozpoczęły produkcję i znacznie zwiększyły zatrudnienie. Były one zainteresowane kontynuacją wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej w osiedlu przyzakładowym „Planty”, zapoczątkowanym w okresie międzywojennym. Powojenna zabudowa nawiązywała do ustalonej już sieci ulicznej i miała charakter zabudowy obrzeżnej, właściwej dla poprzednich okresów.

Celem maksymalnego wykorzystania terenu zastosowano duże zagęszczenie zabudowy. Głównie z funduszy Zakładów Metalowych im. gen. Waltera rozbudowano osiedle w kierunku ulicy Romualda Traugutta według projektu inż. arch. Romualda Jana Gütlera, łącząc je ze śródmieściem. Osiedle zostało wyposażone w szkołę podstawową, przedszkole, żłobek, hotel robotniczy i sklepy. Dokumentację nowego osiedla opracowało przedsiębiorstwo „Miastoprojekt-ZOR” w Warszawie. Wzniesiono 37 budynków mieszkalnych, liczących 3167 izb. Nowy kwartał miejski wtopił się harmonijnie w południową część śródmieścia jako przykład poprawnej kontynuacji wcześniej stosowanego sposobu rozbudowy miasta o nieprzesadzonej skali.

Budynki z tego okresu cechuje stosunkowo prosta forma. Elementem charakterystycznym są prześwity w zwartej zabudowie w formie wysokich bram zamkniętych od góry pełnym łukiem opartym na kolumnach. W latach 1956-58 uzupełniono je czterema budynkami przy ulicy Tadeusza Kościuszki według projektu S. Skibniewskiego. W latach 70. wzniesiono także kilka mieszkalnych obiektów 11-kondygnacyjnych oraz Ośrodek Obliczeniowy Głównego Urzędu Statystycznego, Technikum Budowlane, IV Liceum Ogólnokształcące im. Tytusa Chałubińskiego. Mieszka tu obecnie około 7 000 osób.

- Przy pisaniu tego tekstu korzystałem z ustaleń naukowych: Elżbiety Maj, Bogusława Bluma, Wojciecha Kalinowskiego i Jerzego Sekulskiego - uzupełnia dr Adam Duszyk.