Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym w Kielcach 1946–54

Członkom Komisji nadano szerokie uprawnienia prokuratorskie i sędziowskie. Sprawy były rozstrzygane na posiedzeniach zwanych kompletami orzekającymi. Były one tajne i odbywały się bez udziału oskarżonego i obrońcy. Najwyższym wymiarem kary na którą mogli skazać pracownicy Komisji był dwuletni pobyt w obozie pracy przymusowej. Od czerwca 1947 r. wymierzano również bardzo dotkliwe kary finansowe, nakładając na skazanych wysokie grzywny. Od postanowienia podjętego przez komplet orzekający nie przysługiwało prawo apelacji. Komisja była uprawniona do samodzielnego wydawania wyroków, mogła również kierować sprawy do sądów powszechnych, po wcześniejszym przygotowaniu aktu oskarżenia.
Na terenie kraju prowadziła działalność za pośrednictwem delegatur. W okresie „bitwy o handel” (1947–1950) jej działalność była wspomagana dodatkowo przez inspektorów oraz kontrolerów Społecznych Komisji Kontroli Cen (SKKC). Do lipca 1950 r. Komisja Specjalna zajmowała się zarówno ściganiem jak i karaniem winnych popełnienia przestępstw gospodarczych. Pracownicy Komisji ścigali również winnych popełnienia przestępstw politycznych. Do najważniejszych z tej kategorii należało tzw. szerzenie wrogiej propagandy, stawianie oporu wobec tworzenia spółdzielni produkcyjnych na wsi, odmowa odbywania służby wojskowej oraz szeroko pojęte chuligaństwo.

Aparat śledczy Komisji stanowiły delegatury. Pierwszą powołaną była trzyosobowa delegatura olsztyńska (7 grudnia 1945 r.). Kolejnymi były: pięcioosobowe delegatury Komisji we Wrocławiu, Łodzi, Katowicach, Krakowie oraz Poznaniu. Na terenie Kraju działały także delegatury: lubelska, bydgoska, szczecińską, gdańska i białostocka. W Kielcach delegatura komisji powstała 5 stycznia 1946 r.

Delegatury składała się 3–5 członków wyznaczonych i odwoływanych przez Komisję Specjalną w Warszawie. W lipcu 1946 r. Prezydium Krajowej Rady Narodowej (KRN) dotychczasowe trzyosobowe delegatury zreorganizowano w pięcioosobowe, jednak w mniejszych miastach wojewódzkich pracowały one jednak w dotychczasowej obsadzie. Na czele delegatury stał przewodniczący. Aby zostać pracownikiem delegatury nie było wymagane stosowne wykształcenie, postępowania karne mógł prowadzić każdy z jej członków. Delegatury składały się z Biura Skarg i wydziałów. Najważniejszy spośród nich był wydział dochodzeniowy, przemianowany później w śledczy.

Jak wspomniano, delegatura Komisji w Kielcach powstała w styczniu 1946 r. Funkcjonowała w trzypokojowym lokalu, znajdującym się na I piętrze kamienicy przy ul. Sienkiewicza. Z powodu trudnych warunków lokalowych (zbyt mała powierzchnia), w grudniu 1947 r. przewodniczący wnosił o konieczność przeprowadzenia zmiany lokalizacji.
Nie zachowało się wiele szczegółowych informacji na temat struktury organizacyjnej kieleckiej delegatury. Najwięcej powiedzieć możemy o organizacji Biura Skarg. Była to swoista „wizytówka” instytucji. Do jej działalności władze Komisji przywiązywały szczególnie dużą wagę. Twórcy przewidywali, że większość spraw napływających do delegatur będzie pochodziło od społeczeństwa i temu celowi miały służyć Biura Skarg. Na terenie województwa kieleckiego Biuro Skarg działało w Kielcach a także w Busku-Zdroju, Częstochowie, Ostrowcu Świętokrzyskim i Radomiu. Cztery ostatnie funkcjonowały przy powiatowych radach narodowych (PRN). Zabieg ten miał na celu ułatwienie obywatelom kontaktu z tą instytucją. Na czele każdego z biur stał kierownik. Z powodu nikłych rezultatów ich pracy, w 1946 r. zrezygnowano z dalszego utrzymywania biur utworzonych przy radach narodowych.

Delegaturze Komisji w Kielcach podległy dwie organizacje terenowe. Pierwszą była Poddelegatura Komisji w Częstochowie, która przekształcona została w samodzielną delegaturę w 1946 r. Powodem podjęcia tej decyzji był fakt znacznego oddalenia Częstochowy od Kielc, jak i istotniejszy powód, tj. koncentracja przemysłu i handlu oraz wielkość tego ośrodka miejskiego (liczba mieszkańców Częstochowy w tym czasie była około dwukrotnie wyższa niż Kielc). Drugą strukturą był Inspektorat Komisji w Radomiu. W okresie późniejszym został on podniesiony do rangi poddelegatury. Placówka radomska sprawowała jurysdykcję nad miastem i powiatem radomskim, kozienickim oraz iłżeckim.

Analizując dostępne dane z pierwszego okresu działalności Delegatury Komisji w Kielcach (1945–1947) nasuwa się spostrzeżenie, że przy znikomej liczbie doniesień od osób prywatnych, większość stanowiły skargi składane były przez pracowników instytucji i urzędów działających w mieście oraz na terenie województwa. Część pochodziła z sądów i prokuratur, które przekazywały Komisji sprawy wchodzące w zakres jej orzecznictwa karnego. Wydaje się, że „najlepiej” współpraca układała się z Biurem Ochrony Skarbowej (BOS). Oprócz składania doniesień, jego przedstawiciele często brali udział w akcjach specjalnych. Stosunkowo niewiele spraw wpływało od UB i MO. W kontaktach z pierwszą instytucją dochodziło dodatkowo do sporów kompetencyjnych, natomiast funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej zarzucano łapówkarstwo oraz brak fachowców. W zasadzie doniesienia składane w kieleckiej Delegaturze Komisji nigdy nie przyczyniły się do wykrycia większych afer gospodarczych, co w znacznej mierze wynikało z rolniczego charakteru województwa.

Drugi okres funkcjonowania Komisji Specjalnej oraz jej delegatur obejmował lata zintensyfikowanej działalności związanej z realizacją „bitwy o handel”. Do stycznia 1947 r. taktyka popierania i propagowania trójsektorowego modelu gospodarki w Polsce była dla PPR potrzebna ze względów politycznych. Po sfałszowaniu wyników wyborów do Sejmu Ustawodawczego (styczeń 1947 r.), co skutkowało umocnieniem pozycji komunistów, zdecydowali się oni na upaństwowienie handlu w kraju.
Jedną z głównych ról w realizacji „bitwy o handel” wyznaczono Komisji. Wzmożenie „walki z drożyzną i spekulacją” miało pójść w kilku kierunkach. Poza Komisją prowadzić ją miała administracja państwowa i terenowa wspomagana przez Społeczne Komisje Kontroli Cen oraz Komisje Cennikowe. W połowie 1947 r. we wszystkich delegaturach utworzono wydziały do walki ze spekulacją. W tym samym czasie doszło także do rozbudowy kadrowej części z nich. Było to związane z powstawaniem siedmioosobowych SKKC, które działały przy powiatowych lub miejskich radach narodowych. SKKC były instytucjami funkcjonującymi pod nadzorem Komisji. Na ich czele stał zawsze radny wchodzący w skład prezydium danej rady narodowej. W skład SKKC wchodzili również przedstawiciele związków zawodowych oraz organizacji społeczno-gospodarczych (Liga Kobiet, Związek Samopomocy Chłopskiej) i partii politycznych. Do podstawowego zakresu prac tych komisji należało kontrolowanie cen w punktach handlu detalicznego i hurtowego.

W okresie późniejszym zakres uprawnień rozszerzono o prawo kontrolowania lokali gastronomicznych. Instytucja społecznych komisji kontroli cen istniała do września 1951 r.

Widoczną zmianą, do której doszło po czerwcu 1947 r. był znaczny wzrost liczby spraw prowadzonych przez pracowników Delegatury Komisji w Kielcach. O skali zjawiska świadczą choćby dane z czerwca 1947 r. Wpłynęło wówczas do Komisji około 240 spraw, liczba ta stanowiła ponad 25% wszystkich wniosków rozpatrzonych w całym 1946 r. Dominowały sprawy o nielegalny garbunek skór oraz związane z „walką ze spekulacją”. W ramach walki z przestępstwami popełnionymi w przemyśle skórzanym przeprowadzono akcję likwidującą potajemny garbunek skór w Białogonie. W działaniach tych brali udział także funkcjonariusze BOS oraz Szkoły Podoficerskiej MO w Kielcach. W rezultacie do Delegatury Komisji w Kielcach złożono 59 wniosków. Przewidywano, że w lipcu 1947 r. złożonych zostanie 40 aktów oskarżenia oraz 19 wniosków o skierowanie do obozu pracy przymusowej. Spraw dotyczących „walki ze spekulacją” było 95, z czego większość (85) dotyczyła przestępstw popełnionych jeszcze przed 2 czerwca 1947 r.

W tym samym miesiącu (czerwiec 1947 r.) do pracowników Komisji w Radomiu wpłynęło 130 spraw (w tym 17 w wyniku doniesień MO, 1 UB, 6 BOS, 96 pochodziła od innych urzędów). Od osób prywatnych wpłynęło jedynie 7 doniesień, w tym 3 stanowiły anonimy. Komórka Komisji w Radomiu zakończyła 7 spraw sporządzeniem wniosków o skierowanie oskarżonych na pobyt w obozie pracy. W ciągu pierwszego roku „bitwy o handel” Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym w Kielcach zajmowała się 3336 sprawami. W ramach 265 spraw aresztowano łącznie 324 osoby.
W styczniu 1948 r. nadal dominowały sprawy o nielegalny garbunek i handel skórami. Wzrosła liczba spraw dotyczących nadużyć popełnionych w spółdzielniach, przeważnie na terenie wiejskim. Do Biura Wykonawczego przesłano 16 wniosków o skierowanie do obozu pracy przymusowej. Przeprowadzono dwie akcje specjalne. Pierwsza z nich polegała na kontroli powiatu iłżeckiego, na terenie którego notowano „największe nasilenie elementów spekulacyjnych”. Druga dotyczyła kontroli przedsiębiorstw handlowych na terenie Kielc, Radomia oraz Skarżyska-Kamiennej. Jak zapisano w materiałach źródłowych w wyniku akcji stwierdzono, że przeważnie wszystkie sklepy są zamknięte i zlikwidowane.

W marcu 1948 r. pracownicy Komisji w Radomiu zorganizowali kontrolę sklepów elektrotechnicznych. W efekcie czego jednemu ze sprzedawców postawiono zarzut odmowy sprzedaży żarówki. Za to „przestępstwo” ukarano go… miesięcznym pobytem w obozie pracy przymusowej oraz grzywną 100 000 zł. Wniosek w tej sprawie został wysłany do Komisji Specjalnej w Warszawie.

Od maja 1948 r. za popełnienie przestępstwa częściej dochodziło do aresztowań. Przyniosło to zwiększenie wniosków o skierowanie skazanych na kary pobytu w obozach pracy. W walce ze spekulacją – pisano w sprawozdaniu za 1948 r. – przede wszystkim objęto kontrolą prywatne przedsiębiorstwa handlowe. Element przestępczy jednak rekrutował się przeważnie ze środowiska średniozamożnych i najbiedniejszych kupców. Zjawisko to tłumaczy się tym, że właśnie teren województwa kieleckiego, jako dawna część »Kongresówki« posiada najmniej zdyscyplinowany element w tym zawodzie. Kielecka delegatura Komisji szacowała, że na podległym jej terenie znajdowało się prawdopodobnie najwięcej nielegalnych i półlegalnych przedsiębiorstw handlowych.

W 1948 r. kielecka Komisja sporządziła łącznie 486 wniosków o orzeczenie kary pobytu w obozie pracy. Na skazanych nałożono również grzywny na łączą sumę 47 mln zł, z czego ściągnięto aż 23 mln zł. W tym samym roku aresztowanych zostało 387 osób.

W porównaniu z 1947 r. liczba wniosków, które wpłynęły do Komisji zwiększyła się o 1733 sprawy. W niechlubnej klasyfikacji ogólnopolskiej, kielecka delegatura Komisji zajmowała szóste miejscu w kraju.

Działalność kieleckiej Komisji to również organizowanie odpraw dla swoich pracowników (inspektorów powiatowych oraz referentów). Jedno z takich spotkań odbyło się w lutym 1949 r. Poza pracownikami Komisji obecni byli na nim przedstawiciele UB oraz MO. Zwrócono wówczas uwagę na walkę ze „spekulacją i szkodnictwem gospodarczym” na wsi. Ustalono, że liczba spraw wszczętych z powodu braku cenników nie powinna przekraczać 3%. Najważniejszą kwestią omawianą na odprawie była jednak sprawa nielegalnego uboju. Postanowiono nie dopuścić do zaopatrywania się rzeźników na wsi oraz rozpoczęto akcję „U” – walka z nielegalnym ubojem. Ustalono, że zastosowane kary grzywny i obozu pracy miały być surowe i dotyczyć od jednej lub dwóch osób na dany powiat. Za dokonanie uboju poza rzeźnią automatycznie przewidywano obligatoryjny areszt oraz przygotowanie wniosku o skierowanie do obozu pracy na okres przynajmniej 6 miesięcy.

W kwietniu 1949 r. Delegatura w Kielcach przygotowała 70 wniosków o skierowanie do obozu pracy przymusowej oraz zastosowała areszt tymczasowy w 103 przypadkach. Większość (aż 90%) stanowiły wnioski wystawione w sprawach o nielegalny ubój lub handel mięsem.

W maju tego roku zanotowano zmniejszenie się liczby spraw o kradzieże, odnotowano również „sukces w zwalczaniu handlu łańcuszkowego” [polegał na sztucznym zwiększaniu liczby pośredników w handlu detalicznym]. Wynikało to prowadzonej likwidacji straganów tekstylnych. Przeprowadzono dwie akcje na kolei z udziałem funkcjonariuszy MO oraz Służby Ochrony Kolei (SOK). Zostały one zorganizowane w celu zapobieżenia nielegalnemu przewozowi mięsa Zakończyły się niepowodzeniem. W przypadku Skarżyska-Kamiennej z powodu upalnej pogody mięso nie było przewozowe, natomiast w Jędrzejowie handlarze zostali… wcześniej ostrzeżeni.

Ogółem w 1949 r. zajmowano się w Kielcach 3463 sprawami. Większość (2469) wpłynęło od SKKC, 794 pochodziło z doniesień instytucji oraz osób prywatnych a 160 stanowiły sprawy założone w wyniku działań prowadzonych przez Komisję. Karę grzywny orzeczono w 1933 sprawach. Wnioski o karę obozu pracy przymusowej lub grzywny skierowano do Komisji w przypadku 291 spraw, natomiast 501 przekazano innym władzom. Ogółem załatwiono 3387 spraw, a aresztowanych zostało 147 osób. W 1949 r. kielecka Delegatura Komisji Specjalnej ustaliła łączną karę grzywien w wysokości ponad 47 mln zł., z czego opłacono ponad 26 mln zł. W przypadku 90 skazanych dokonano zmiany kary, z grzywny na osadzenie w obozie pracy przymusowej.

Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym w Kielcach na wcześniej opisanych zasadach funkcjonowała do połowy 1950 r. W lipcu tego roku doszło do zmiany zakresu jej uprawnień. Cztery lata później Komisja została rozwiązana, na podstawie Dekretu z dnia 23 grudnia 1954 r. o zniesieniu Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. W uzasadnieniu ogłoszono, że było to spowodowane spadkiem liczby przestępstw, których ściganiem zajmowała się Komisja. Jednak wydaje się słuszna teza Piotra Fiedorczyka, badacza zajmującego się dziejami tej instytucji w Polsce, że prawdziwą przyczyną jej likwidacji było wydanie przez Prokuraturę Generalną zarządzenia z 16 czerwca 1954 r. nakazującego by nie przekazywać do Komisji innych spraw niż tylko te, w których miała być orzeczona kara obozu pracy przymusowej. W dniu 15 listopada 1954 r. Prokurator Generalny nakazał swoim podwładnym zaprzestania kierowania jakichkolwiek spraw do Komisji.

Dekret o likwidacji Komisji stanowił, że rozwiązanie jej delegatur nastąpi do 31 marca 1955 r., a wszystkie prowadzone jeszcze sprawy miały zostać przekazane do odpowiednich sądów. Sądy wojewódzkie i Sąd Najwyższy otrzymały również prawo odwoływania wyroków Komisji Specjalnej.

Z dokonanych ustaleń wynika, że liczba spraw, które wpłynęły do Delegatury Komisji Specjalnej w Kielcach wynosiła ok. 28 200. Karą grzywny ukarano ok. 7400 osób, natomiast do obozu pracy skierowano z Kielecczyzny ok. 7900 osób. Podsumowując drugi okres działalności kieleckiej Delegatury Komisji Specjalnej (1947–1950) można zauważyć, że główny nacisk kładła ona na uczestnictwo w „bitwie o handel”, która była uderzeniem władz w sektor prywatny. Oprócz akcji kontrolnych punktów handlowych, pracownicy delegatury zajmowali się również innymi sprawami występującymi w skali masowej na terenie województwa kieleckiego. Były to nielegalny ubój i handel mięsem, nielegalny garbunek i handel skórami oraz nadużycia leśne.

Opisana instytucja była ważnym organem represji w latach 1945–1954. Z analizowanych materiałów archiwalnych wynika, że były one realizowane zgodnie z aktualnym zapotrzebowaniem politycznym władz komunistycznych.