Działalność konspiracyjna inteligencji na terenie Obwodu Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej Busko. To byli wielcy bohaterowie

Od pierwszych dni okupacji terror niemiecki był wymierzony przede wszystkim w przedstawicieli polskich elit politycznych, społecznych i intelektualnych. Eksterminacja polskich elit miała na celu zniszczenie polskiej tożsamości narodowej i przekształcenie polskiego społeczeństwa w bierną masę, służącą w najlepszym razie jako niewykwalifikowana siła robocza dla III Rzeszy. Do grona inteligencji Niemcy nie zaliczali jednak tylko i wyłącznie osób należących z powodu wykształcenia do określonej warstwy społecznej, lecz wszystkich tych, wokół których z racji ich aktywności i postawy mógł się rozwijać ruch podziemny - a więc ludzi, których cechowała aktywność i umiejętności kierownicze.

Eksterminacji miały być poddane osoby cieszące się autorytetem w polskim społeczeństwie. Według ustaleń autorki niniejszego artykułu, poczynionych w ramach projektu Instytutu Pamięci Narodowej pod tytułem „Terror okupacyjny na ziemiach polskich w latach 1939-1945”, w czasie okupacji niemieckiej z terenu obwodu buskiego zginęło co najmniej 977 przedstawicieli inteligencji. Mimo ogromnej skali represji, już od 1939 roku reprezentanci polskich elit zaangażowali się w działalność konspiracyjną w ramach Obwodu ZWZ-AK Busko, który powstał już w listopadzie 1939 roku.

W czasie okupacji niemieckiej w działalność podziemną zaangażowali się liczni nauczyciele. Jednym z nich był Józef Lisak „Robak”. Jego zakres aktywności był niezwykle szeroki. Był inicjatorem tajnego nauczania na terenie Kreishauptmannschaft Busko. W czasie okupacji niemieckiej piastował stanowisko dyrektora Tajnego Gimnazjum i Liceum w Busku-Zdroju. Był również wykładowcą na konspiracyjnych kursach podoficerskich AK. Ponadto został mianowany szefem Referatu VI - Biura Informacji i Propagandy w Komendzie Obwodu ZWZ-AK Busko. Był również członkiem redakcji gazety „Komunikat Informacyjny”, wydawanej w latach 1942-1943, a następnie 1944-1945.

Kolejnym pedagogiem zaangażowanym w działalność ZWZ był Edward Dębski, który w okresie przedwojennym piastował stanowisko burmistrza Buska-Zdroju. Oprócz aktywności pedagogicznej w ramach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, włączył się w wydawanie pisma organizacji „Cel” - „Wolna Polska”. Niemcy aresztowali go wraz z 10 innymi mieszkańcami Buska-Zdroju. 11 sierpnia 1940 roku osadzono go w więzieniu w Pińczowie, a następnie wywieziono do obozu koncentracyjnego Buchenwald, skąd powrócił w 1945 roku.

Na terenie Obwodu ZWZ-AK Busko aktywną działalność konspiracyjną prowadzili harcerze. Już w październiku 1939 roku zawiązała się grupa pod dowództwem Wacława Zołotajkina „Czekały”. Wśród jej członków znajdowali się m. in Marian Jasionek „Jarek”, Władysław Piotrowski „Natura”, Czesław Stradowski „Koral” czy też Władysław Szarek „Iskrzycki”. Nowoutworzona organizacja przyjęła nazwę „Cel”. W lutym 1940 roku scaliła się ze ZWZ. Głównym celem organizacji było zbieranie i zabezpieczanie broni pozostawionej przez żołnierzy Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku.

Od listopada 1939 roku do lipca 1940 roku jej członkowie wydawali gazetkę pod tytułem „Wolna Polska”. Podejmowali również akcje sabotażowe. W lipcu 1940 roku harcerze dokonali między innymi sabotażu w budynku Szkoły Podstawowej przy alei Mickiewicza w Busku-Zdroju, którą okupant niemiecki przeznaczył częściowo dla dzieci Niemców zamieszkałych w uzdrowisku. W budynku wybito niemal wszystkie szyby, pozrywano instalacje elektryczne, a także rozbito piece kaflowe.

Aktywną działalność w ramach Obwodu ZWZ-AK Busko prowadzili także lekarze. Przytoczyć należy chociażby przypadek Bronisława Pałysa, zaangażowanego w prace Podobwodu ZWZ-AK Stopnica kryptonim „Storczyk”. Urodził się 7 czerwca 1917 roku we wsi Klępie Dolne w gminie Oleśnica. Po uzyskaniu w 1936 roku świadectwa dojrzałości wstąpił na Wydział Lekarski Uniwersytetu Poznańskiego. Po wybuchu II wojny światowej, w 1939 roku rodzina Pałysów została wysiedlona do Tomaszowa Mazowieckiego. Bronisław podjął pracę w szpitalu w Koninie. Zagrożony aresztowaniem i wywiezieniem na roboty przymusowe do III Rzeszy, przedostał się do Stopnicy, gdzie pracował jako asystent miejscowego lekarza. Zaangażował się w działalność konspiracyjną Podobwodu AK Stopnica. W miejscowym szpitalu prowadził zakonspirowane leczenie chorych żołnierzy AK i BCh. Ukończył konspiracyjną podchorążówkę, prowadził tajne komplety oraz szkolenie sanitariuszek. W połowie marca 1944 roku wskutek upadku na schodach doznał kontuzji nogi. 30 marca 1944 roku Niemcy przeprowadzili w Stopnicy aresztowania żołnierzy Podobwodu AK Stopnica. Pałysa osadzono w areszcie tymczasowym w Busku-Zdroju, a 13 kwietnia 1944 roku rozstrzelano w Lesie Wełeckim. W tej samej egzekucji Niemcy zamordowali lekarza i żołnierza Podobwodu ZWZ-AK Nowy Korczyn kryptonim „Konwalia” - Stanisława Fornalskiego.

W obwodzie Buskim aktywni byli również farmaceuci. Wśród nich znajdował się Kazimierz Budzyński - żołnierz Podobwodu ZWZ-AK Busko kryptonim „Borsuk”. Przez cały okres okupacji niemieckiej zaopatrywał oddziały ZWZ-AK w leki oraz materiały opatrunkowe. Podczas akcji „Burza” w sierpniu 1944 roku w piwnicach jego apteki mieścił się skład broni i amunicji dla oddziałów AK. Po tragicznym wybuchu granatu na buskim rynku 6 sierpnia 1944 roku zlokalizowano tamże punkt leczenia rannych. Budzyński ponadto udzielał pomocy osobom narodowości żydowskiej. W aptece ukrywał między innymi Anielę Tasiemcową - po wojnie Lusię Altman - oraz jej córkę.

Kolejnym aptekarzem, który udzielał pomocy żołnierzom ZWZ-AK był Karol Szulc, właściciel apteki w Nowym Korczynie. Podobnie jak Budzyński, dostarczał konspiratorom środki opatrunkowe, a także leki. Brał aktywny udział w zaopatrzeniu szpitala polowego w Pawłowie. 27 lipca 1944 roku został rozstrzelany za pomoc udzieloną partyzantom AK i BCh w czasie ataku na posterunek Żandarmerii w Nowym Korczynie w dniu 25 lipca 1944 roku.

W działalność Obwodu ZWZ-AK Busko zaangażowali się również księża. W czasie okupacji niemieckiej duchowni z klasztoru w Stopnicy-Kątach Starych aktywnie prowadzili działalność podziemną. Z Podobwodem ZWZ-AK Stopnica współpracowali ojciec Maciej Śliwa, ojciec Edmund Suszyna, ojciec Teofil Chrobak oraz ojciec Klemens Wawrzybok. W ramach działalności Rady Głównej Opiekuńczej duchowni z klasztoru w Stopnicy-Kątach Starych udzielali pomocy biednym i wysiedlonym. W klasztorze odbywało się tajne nauczanie. Niejednokrotnie ukrywali się w nim członkowie organizacji konspiracyjnych. W klasztorze składowano również broń, znajdowała się tamże ponadto podziemna radiostacja.

Od czerwca 1940 roku księdzem zaangażowanym w działalność ZWZ na terenie Buska-Zdroju był Henryk Peszko. W uzdrowisku znany był z wygłaszania płomiennych, patriotycznych przemówień. Wspomnieć należy również o jego aktywności w ramach Rady Głównej Opiekuńczej. Na obszarze Buska-Zdroju kolportował prasę podziemną.

Na początku 1943 roku współpracujący z AK członek Kriminalpolizei - Wacław Proksa ostrzegł księdza Peszkę o ryzyku aresztowania go ze względu na wygłaszanie patriotycznych kazań. On sam wspominał: „po mieście zaczęły krążyć wiadomości, że zostałem aresztowany. Chcąc rozbić te podejrzenia, przez pół dnia chodziłem po rynku i ulicach, by rozwiać te wątpliwości”.

W działalność konspiracyjną w ramach placówki ZWZ-AK w Oleśnicy zaangażował się również inny duchowny - ksiądz Czesław Dziedzic z Oleśnicy. Wraz z księdzem Romanem Plutą oraz członkiniami Wojskowej Służby Kobiet ZWZ-AK prowadził akcje charytatywne. Udzielał pomocy jeńcom wojennym, organizując zbiórki żywności i wysyłając paczki do obozów.

W sierpniu 1944 roku w wyniku walk toczonych na przyczółku sandomiersko-baranowskim, ludność cywilną wysiedlono za linię frontu. Czesław Dziedzic wraz z Jerzym Krąkowskim „Krakiem” dwukrotnie przedostali się przez linie sowieckie do Oleśnicy w celu zabezpieczenia broni, amunicji i mundurów pozostawionych przez rozformowany oddział porucznika Janusza Kozłowskiego „Jastrzębca”.

Już od pierwszych dni okupacji niemieckiej w działalność konspiracyjną zaangażowali się urzędnicy. Przytoczyć należy postać pracownika z Urzędu Gminy w Oleśnicy - Bronisława Rzepeckiego „Aleksandra”. Początkowo kierował nasłuchem radiowym, wydawaniem i kolportażem tajnych ulotek.

W czerwcu 1941 roku komendant Obwodu ZWZ-AK Busko major Wacław Ćmakowski „Srogi” powierzył mu funkcję kwatermistrza Podobwodu AK Stopnica. Podległe mu biuro ewidencji i kontroli ruchu ludności w Oleśnicy zaopatrywało potrzebujących w fałszywe kenkarty.

Rzepecki udzielił również pomocy Józefowi Mandelmanowi i jego rodzinie - żonie Andzi oraz dzieciom: Tamarze, Abrahamowi i Ruth, a także jego szwagrowi - Izraelowi Tarkieltaubowi. Znalazł im schronienie u Stanisława Krawczyka. Ze względu na zachowanie środków bezpieczeństwa, kryjówkę zmieniono po kilku miesiącach. Rodzina Mendalmanów przeniosła się wówczas do Jarosławic. Rzepecki pośredniczył również pomiędzy Józefem Mendalemanem, a osobami u których zdeponował on środki materialne jak chociażby u proboszcza w Oleśnicy - księdza Antoniego Króla. Gdy środki finansowe uległy wyczerpaniu, żołnierz AK pożyczył pieniądze od brata, aby dalej wspierać Żydów. Mandelmanowie i Tarkieltaub przeżyli wojnę. W 1983 roku Rzepeckiego odznaczono tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

W czasie okupacji niemieckiej w działalność podziemną zaangażowali się również prze-dstawiciele środowiska adwokackiego. Wśród nich znajdował się Jerzy Gorgosz „Orkan”. Przed wojną ukończył prawo, w czasie okupacji niemieckiej prowadził z żoną Aleksandrą restaurację w Chmielniku. Gorgosz był członkiem komórki wywiadu w Chmielniku. W 1942 roku przekształciła się w Grupę Szturmową „Szarych Szeregów”. Jej członkowie zbierali informacje o działalności Niemców oraz osób z nimi współpracującymi, prowadzili ponadto akcje dywersyjno-sabotażowe. Dokładna data aresztowania „Orkana” nie jest znana. Najprawdopodobniej Gorgosza aresztowano w drugiej połowie listopada 1943 roku we własnym mieszkaniu. „Orkana” przewieziono do więzienia w Kielcach przy ulicy Zamkowej, gdzie został poddany brutalnemu śledztwu. Nikogo nie zdradził. Rozstrzelano go 27 listopada 1943 roku w lesie pod Lisowem.

W niniejszym artykule przedstawiono tylko wybrane przykłady aktywności konspiracyjnej adwokatów, księży, lekarzy, nauczycieli czy też urzędników.

Skala zaangażowania prze-dstawicieli inteligencji w działalność Obwodu ZWZ-AK była nieporównywalnie większa. Działalność podziemną prowadzili bowiem również uczniowie, fotografowie, kupcy, studenci, a także członkowie przedwojennych organizacji. Znaczna część z nich walcząc o wolną Polskę poniosła śmierć.