Makabryczne spiżarnie ptasich rozbójników - to wyjątek w świecie przyrody

Na kolcach tarniny i innych śródpolnych krzewów i drzew czasem można zobaczyć nabite zwierzęta, najczęściej jaszczurki, duże chrząszcze, pasikoniki, ale też niewielkie węże a nawet małe gryzonie i ptaki. Czyja to sprawka? Wcale nie okrutnych dzieci, ale dzierzb – niewielkich ptaków, którym natura poskąpiła silnych pazurów, ale nie sprytu. Najmniejsza z występujących w Polsce, gąsiorek, waży tyle, co wróbel – około 30 gramów. Największy, srokosz, jest dwukrotnie cięższy. Dla porównania, powszechnie spotykana kaczka krzyżówka waży zwykle 1500 gramów. Dzierzby bez wyjątku są drapieżnikami – żywią się wszystkim, co potrafią upolować. Najczęściej dużymi owadami, ale też płazami, gadami, gryzoniami, a nawet niewiele mniejszymi od siebie ptakami. To prawdziwi rozbójnicy. Na zdobycz czatują, siedząc na szczycie krzewu lub drutach. Ofiarę atakują, chwytając ją w powietrzu, albo na ziemi.

Pokonaną, przed zjedzeniem często nadziewają na kolce głogu lub tarniny. Przez to dzierzby często są uznawane za okrutne. To oczywisty błąd, wynikający z przypisywania zwierzętom ludzkich cech. Oprócz ludzi i szympansów w przyrodzie sadystów nie ma. Oczywiście, zwierzęta zabijają, nie dbając o to, by ich ofiara jak najmniej cierpiała, ale nie robią tego dla przyjemności, tylko po to, by unieszkodliwić zdobycz i ją zjeść. Nieduże dzierzby kolce krzewów, w których często mają gniazda, wykorzystują jako spiżarnie, co jest wśród ptaków rzadkością, bo zwykle nie gromadzą zapasów. Kiedy uda im się upolować więcej, niż są w stanie od razu zjeść, przechowują pokarm (czasem o nim zapominając, podobnie jak sójki z gromadzonymi jesienią żołędziami). Te ptaki mają silne dzioby, ale są pozbawione mocnych szponów. Nabitą zdobycz łatwiej im rozerwać.

Dzierzbom rozdział w swoim „Zwierzyńcu” poświęcił profesor Jerzy Bralczyk. Łacińska nazwa „lanius” oznacza rzeźnika. Anglicy oprócz „shrike”, co odpowiada głosowi tych ptaków używają określenia „butcherbird”, czyli również ptak – rzeźnik, a niemiecka nazwa „wuerger” to odpowiednik naszego dusiciela. Andrzej Sapkowski w sadze o Wiedźminie umieścił Renffri Vellgę, nazywaną Dzierzbą, bo pokonanych wrogów nabijała na pale.

W Polsce do niedawna można było spotkać cztery gatunki z rodziny dzierzb; gąsiorka, dzierzbę rudogłową, czarnoczelną i srokosza. Najpospolitszy jest gąsiorek, liczny w całej Polsce. W regionie świętokrzyskim mnóstwo ich żyje na Ponidziu, ale wszelkie nadrzeczne czy śródpolne krzewy są ich ostoją. Samczyki są bardzo ładnie ubarwione. Dzierzby rudogłowe jeszcze w XIX wieku dość powszechnie występowały na nizinach. Zaczęły zanikać w połowie XX wieku. Ostatnią lęgową parę w Polsce stwierdzono w 1997 roku. Dzierzba czarnoczelna podobnie jak rudogłowa, jeszcze w XIX wieku nie była u nas rzadkością. Populacja zaczęła się kurczyć w XX wieku, ostatni potwierdzony lęg obserwowano w 2010 roku. Ornitolodzy jako przyczynę wyginięcia tych gatunków wskazują wprowadzanie wielkopowierzchniowych monokultur rolniczych, wycinanie zadrzewień śródpolnych i stosowanie środków owadobójczych, przez co ptaki tracą siedliska i bazę pokarmową.

Zła sława największej dzierzby

Dość dobrze mają się u nas srokosze, największe z rodziny. Przed wojną były rzadkością, bo strzelano do nich, uznając za szkodniki. Jak pisał w wydanych przed wojną „Ptakach Ziem Polskich” słynny badacz Jan Sokołowski „obserwowano nawet, jak srokosz prześladował osłabione głodem kuropatwy i potrafił je zdusić mimo że ptaki te są daleko większe od niego”. Bronił go jednak „Byłaby szkoda, gdyby gdyby ten ptak sczasem miał u nas zupełnie wyginąć. W rzeczywistości szkód nie wyrządza, gdyż spośród ptaków łowi przeważnie wróble i trznadle (…) jeżeli zaś uda mu się chwycić inny gatunek, to z pewnością ptaka, który albo przedwcześnie wypadł z gniazda, albo też jest chory i osłabiony”. Srokosze, jako jedyne z dzierzb, nie odlatują na zimę do Afryki, ale zostają.