Perełka architektoniczna województwa świętokrzyskiego. Kolegiata Świętego Marcina w Opatowie na starych fotografiach

Jest to wyjątkowy i jeden z nielicznych tak dobrze zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Jego historia jest bardzo długa, jednak skrywa wiele tajemnic i niezbadanych wątków.

Najstarsze źródła nie wspominają nic o początkach samej fundacji. Poświadczają jedynie istnienie w Opatowie kolegiaty, co najmniej od 1206 do 1223 roku: dokument z roku 1206 wymienia jako świadków znanych z inicjałów kanoników opatowskich - dziekana, scholastyka i kantora. Dziekana opatowskiego odnajdziemy jeszcze dwukrotnie w trzynastowiecznych dokumentach: w 1212 i 1223 roku. Późniejsze źródła mówią o przekazaniu kościoła w roku 1232 w ręce biskupa lubuskiego Wawrzyńca, przejmującego biskupstwo misyjne dla Rusi, którego siedzibą był właśnie Opatów

- donosi strona poświęcona opatowskiej kolegiacie.

Budynkiem zachwycał się Jan Długosz w "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis":

Ściany tak zewnątrz jak wewnątrz z pięknego są ciosu, a cały zbudowany wspaniale starych sztukmistrzów geniuszem (veterum artificum elaboratam ingenio) w formie krzyża, przedstawia przybywającemu wzniesioną na pagórku pobożną swą postawę

Pomimo wielu zawirowań, jak to w 1502 roku, kiedy kościół został podpalony przez Tatarów, zachwyca swoim pięknem historyków sztuki i turystów. Jest to najcenniejszy zabytek Opatowa oraz jedno z najciekawszych i bardziej intrygujących miejsc w województwie świętokrzyskim.