„Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności”. Niezwykła historia relacji polsko-irańskich

Związki Polski z Iranem sięgają końca XV w. Śladem tych kontaktów jest m.in. grób wysłannika króla polskiego do szacha perskiego, znajdujący się w Isfahanie. Persja była jednym z dwóch państw, które nie zgodziły się na rozbiory państwa polskiego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Persja uznała jej odrodzenie i oba kraje powoli zaczęły odbudowywać wzajemne więzi. Nawiązano stosunki dyplomatyczne, a następnie podpisano traktat o przyjaźni i umowę handlową.

Po wybuchu wojny między Niemcami a Związkiem Sowieckim w 1941 r. nie zamknięto polskich placówek dyplomatycznych w Iranie, lecz pozwolono im działać, mimo że Polska znajdowała się pod okupacją. Ponadto w 1941 r. wojska niemieckie dotarły do Kaukazu Północnego, co mogło doprowadzić do przejęcia kontroli nad irańskimi zasobami ropy naftowej. Zmusiło to zarówno Wielką Brytanię, jak i Związek Sowiecki do przeprowadzenia interwencji wojskowej w Iranie. Następnie sojusz antyniemiecki zdecydował, że konieczne jest utworzenie nowego frontu w Azji. Armia Polska utworzona w ZSRS miała stanowić trzon tego frontu.
Od 24 marca do 4 kwietnia 1942 r. przez port w Krasnowodzku nad Morzem Kaspijskim ewakuowano do Iranu około 43 850 osób, w tym ponad 33 tys. żołnierzy z trzech dywizji piechoty. Wojsku towarzyszyły tysiące cywilów, w tym dzieci, wyczerpanych fizycznie i psychicznie po zesłaniu na „nieludzką ziemię”. Dla wielu z nich była to jedyna szansa na przeżycie. Drugi rzut ewakuacji odbył się w sierpniu tego samego roku. Do portu Pahlavi w Iranie przetransportowano około 70 tys. żołnierzy i cywilów. W sumie do Iranu przybyło prawie 120 tys. obywateli polskich. Część z nich pozostała tam do końca wojny.

Na ulicach Teheranu język polski był powszechnie słyszany. Polscy uchodźcy otwierali sklepy, kawiarnie, restauracje, pracowali w bazach amerykańskich i brytyjskich. Wśród ocalałych znaczny odsetek stanowiło grono polskich uczonych, a zwłaszcza profesorów z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Oni to, przebywając w obozach uchodźczych, podjęli myśl utworzenia w Teheranie instytucji naukowej umożliwiającej im powrót do badań naukowych. Przy poparciu Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej i Delegatury Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w stolicy państwa Persów powstało Towarzystwo Studiów Irańskich (TSIR), które rozpoczęło formalną działalność w listopadzie 1942 r. Na czele Rady Naukowej Towarzystwa, a zarazem Zarządu stanął prof. Stanisław Kościałkowski, historyk, prof. Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, który po aneksji Litwy przez ZSRS (3 sierpnia 1940 r.) został aresztowany przez NKWD i wywieziony do łagru na północy Uralu. Dopiero w następstwie wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i układu Sikorski-Majski ewakuował się wraz z armią Andersa do Iranu, gdzie wraz z innymi uczonymi zaangażował się w pracę kulturalno-oświatową wśród wychodźstwa polskiego i ludności perskiej.

W Teheranie znajduje się również polski cmentarz, gdzie pochowani są polscy wychodźcy z ZSRS, żołnierze gen. Władysława Andersa oraz cywile, w tym dzieci. Na cmentarzu tym pochowano ok. 2 000 osób, w tym 409 wojskowych. Zmarły one głównie z powodu ogólnego wycieńczenia i chorób jakich nabawiły się na skutek przebywania w katastrofalnych warunkach w Związku Sowieckim. Łącznie na obszarze Iranu zmarło w czasie wojny ponad 3 500 Polaków, w tym 611 wojskowych. Największe (poza Teheranem) nekropolie polskie znajdują się w Pahlevi, Isfahanie i Kazwinie.

Innym ważnym dla Polaków miastem stał się Isfahan. Dotyczyło to przede wszystkim polskich dzieci, szukających pomocy i schronienia po wyniszczającym pobycie w Związku Sowieckim. W szczytowym okresie przebywało w nim ok. 2 000 najmłodszych uchodźców. To tutaj powstawały doraźne przedszkola, szkoły powszechne oraz gimnazja. Organizowano także kursy zawodowe, powstawały drużyny harcerskie, wydawano gazety w języku polskim m.in. „Czasopismo Młodzieży Szkolnej - My”. Ukazywało się w latach 1943 -1946, najpierw w Isfahanie, potem w Iraku i w Zuk Mikajil w Libanie.
Polskie dzieci w Isfahanie mogły się uczyć i spędzać wolny czas na zajęciach w świetlicach, bibliotekach, organizując amatorskie teatry i zespoły folklorystyczne. Oprócz edukacji i kultury, kładziono również nacisk na rozwój turystyki i sportu (wycieczki, zawody sportowe). W ten sposób najmłodsi obywatele państwa polskiego mogli poznać historię i kulturę jednego z krajów położonych na styku Azji i Bliskiego Wschodu.

Tym samym Iran stał się podczas II wojny światowej schronieniem dla tysięcy Polaków, którzy – w ramach ewakuacji Armii Polskiej pod dowództwem gen. Władysława Andersa ze Związku Sowieckiego – wydostali się z nieludzkiej ziemi. We wrześniu 1942 r. ewakuowanych rozmieszczono na terenie Iranu i Iraku. Rozpoczęła się praca nad poprawą kondycji i wyszkoleniem polskich żołnierzy, którzy w 1944 r. stanowili trzon II Korpusu Polskiego, dowodzonego przez gen. Andersa.
Celem przygotowanego przez IPN projektu „Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności” jest upamiętnienie wysiłku zbrojnego Polskich Sił Zbrojnych podczas II wojny światowej oraz losów ludności cywilnej ewakuowanej ze Związku Sowieckiego wraz z armią gen. Andersa. Wystawę można oglądać już również w Isfahanie oraz Teheranie w Iranie. Została również otwarta w Pretorii i Johannesburgu w Republice Południowej Afryki. Obywatele tego państwa, w tym również Polonia, mogą ją oglądać do 25 maja 2022 r.

Projekt „Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności” realizowany jest pod Patronatem Narodowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy. Głównym partnerem wystawy jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Patronat honorowy nad projektem objęła Anna Maria Anders, Ambasador Nadzwyczajny i Pełnomocny RP w Republice Włoskiej i Republice San Marino. Opracowano na podstawie FB Delegatury IPN w Kielcach.

Szerzej na temat projektu Instytutu Pamięci Narodowej: Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności