Witamina A – występowanie, właściwości i zapotrzebowanie. Skutki nadmiaru i niedoboru witaminy A

Witamina A to jedna z witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Za jej najbardziej aktywne formy uważa się retinol zawarty w tkankach zwierząt i ryb, oraz roślinny beta-karoten (prowitamina A). Witamina A została odkryta w 1913 roku w rybim tranie przez amerykańskich naukowców. Jej rola i wpływ na ludzki organizm, również skutki niedostatecznej podaży, znane były jednak już znacznie wcześniej, bo na przełomie XIX i XX wieku. Dowiedziono wówczas, że niedobór witaminy A w diecie jest skorelowany z rozwojem kurzej ślepoty, czyli złego i nieostrego widzenia o zmierzchu. Związek ten postulowano już w czasach starożytnych, nie posługując się oczywiście nazwą „witamina A”, która nadana została tej substancji dopiero w XX wieku.

Czytaj także: Kosztuje grosze, a działa jak drogi, luksusowy krem. Zlikwiduje zmarszczki i worki pod oczami. Wypróbuj maść z witaminą A na twarz i usta

Witamina A określona może być również jako grupa organicznych związków chemicznych. Pełną aktywność wykazuje tylko jeden z nich – retinol, który jest alkoholową postacią witaminy A. Do grupy związków określanych jako witamina A należą też:

• retinal (forma aldehydowa),
• kwas retinowy (forma kwasowa),
• pochodne estrowe retinolu.

Witaminy A pełni w organizmie ludzkim szereg ważnych funkcji. Nie każdy wie, że ma ważne role do spełnienia w procesach odpornościowych. Zapewnia funkcje tkanki nabłonkowej skóry i błon śluzowych, uczestnicząc w procesach wytwarzania chroniącego je śluzu. Zmniejsza tym działaniem ryzyko zakażeń układu oddechowego, pokarmowego, rozrodczego, moczowego i skóry. Co więcej, przyczynia się do utrzymania sprawności grasicy, w której dojrzewają limfocyty – komórki układu odpornościowego. Stymuluje tworzenie się m.in. granulocytów i leukocytów.

Ważną funkcją witaminy A jest umożliwienie odbierania bodźców wzrokowych przez siatkówkę oka i warunkowanie prawidłowego widzenia o zmroku. Retinol wchodzi w skład rodopsyny, czyli światłoczułego barwnika znajdującego się w pręcikach siatkówki oka. Odpowiednia podaż tej witaminy z dietą chroni przed zaćmą i innymi chorobami oczu.

Witamina A ureguluje procesy różnicowania się komórek, oraz tkanek (w tym tkanki kostnej). Jest zatem niezbędna do wzrostu organizmu i prawidłowego rozwoju w okresie dzieciństwa. Ma właściwości antyoksydacyjne, dzięki czemu pomaga chronić komórki przed stresem oksydacyjnym, który przyczynia się do chorób cywilizacyjnych. Bierze udział w wielu przemianach metabolicznych zachodzących w organizmie m.in. hormonów, lipidów. Odgrywa ważną rolę w wytwarzaniu progesteronu u mężczyzn oraz metabolizmie hormonów tarczycowych.

Zapotrzebowania na witaminę A uzależnione jest od wieku, płci, stanu fizjologicznego. Dzienne zapotrzebowanie nie wymaga suplementacji, ponieważ witamina A i beta-karoten powszechnie występują w spożywanych pokarmach. Zgodnie z zaleceniami IŻŻ, każdego dnia wraz z dietą należy dostarczać następujące dawki witaminy A.

• dzieci w wieku 1-3 lat - 400 µg,
• dzieci w wieku 4-6 lat – 450 µg,
• dzieci w wieku 7-9 lat – 500 µg.
• chłopcy i dziewczęta w wieku 10-12 lat – 600 µg,
• chłopcy w wieku 13-18 lat i mężczyźni >19 roku życia – 900 µg,
• dziewczęta w wieku 13-18 lat i kobiety >19 roku zycia – 700 µg,
• kobiety w ciąży <19. roku życia – 750 µg dziennie, >19 lat – 770 µg.
• kobiety karmiące piersią <19. roku życia – 1200 µg, >19 lat –1300 µg.

Zapotrzebowanie na witaminę A wzrasta w przypadku osób cierpiących na choroby układu pokarmowego, infekcje i długotrwały stres oraz spożywających niewielkie ilości tłuszczu (5–10 g dziennie).

Witamina A znajduje się w żywności pochodzenia zwierzęcego o pewniej zawartości tłuszczu. Dobre źródła witaminy A w diecie (podane na 100 g produktu) to:

• mleko 3,2 proc. tłuszczu – 36 µg,
• mleko 2,0 proc. tłuszczu – 25 µg,
• śmietana 18 proc. tłuszczu – 150 µg,
• ser edamski – 269 µg,
• ser rokpol – 521 µg,
• twaróg tłusty – 83 µg ( w chudym – 5 µg),
• jaja kurze – 272 µg,
• masło ekstra – 814 µg,
• makrela świeża – 100 µg,
• wątróbka z kurczaka – 9304 µg,
• wątroba wieprzowa – 13 000µg.

Beta-karoten, czyli prowitamina A, występuje w produktach roślinnych o pomarańczowym kolorze. W dużych ilościach zawarty jest w dyni, marchwi, pomarańczowej i czerwonej papryce, melonach, mango, brzoskwiniach, morelach.

Beta-karoten jest w mniejszym stopniu wykorzystywany z pożywienia niż retinol – całkowite wykorzystanie beta-karotenu jest 6-krotnie mniejsze niż retinolu, a innych karotenoidów 12-krotnie mniejsze. Z tego powodu zawartość witaminy A w produktach spożywczych wyraża się w mikrogramach (µg) będących równoważnikiem zawartości w nich retinolu.

Witamina A ma działanie antyoksydacyjne i chroni przed szkodliwym działaniem promieniowania UV. Opóźnia procesy starzenia się skóry, reguluje rozłożenie melaniny w naskórku i wpływa na komórki skóry (fibroblasty), poprawiając jej elastyczność. Ze względu na te właściwości witamina A znalazła szerokie zastosowanie w przemyśle kosmetycznym. Kosmetyki z retinolem (kremy, balsamy) przeznaczone są przede wszystkim do skóry suchej i dojrzałej oraz ze zmarszczkami. Witamina A rozjaśnia przebarwienia i w widoczny sposób poprawia kondycję skóry, zwiększając syntezę kolagenu.

W lecznictwie stosuje się ją w terapii niedoborów witaminy A (awitaminozy) takich jak kurza ślepota. Ze względu na działanie przeciwłojotokowe i przeciwzapalne witamina A stosowana jest w leczeniu zmian skórnych, przede wszystkim trądziku młodzieńczego i różowatego. Leki z witaminą A stosowane są także w terapii dermatoz grudkowo-złuszczających, łuszczycy, liszaju płaskiego i łupieżu oraz przy ostudzie i przebarwieniach pozapalnych. Retinol jest też stosowany w leczeniu niektórych nowotworów skóry i chłoniaków.

Niedobór witaminy A zdarza się niezwykle rzadko, bowiem ten związek występuje powszechnie w spożywanej żywności. Beta-karoten będący roślinną formą tej witaminy zawarty jest w wielu warzywach i owocach, więc nawet osoby niejedzące produktów odzwierzęcych nie są narażone na niedostateczną podaż.

Niedobór może dotyczyć dzieci z domów dziecka, pewnych grup młodzieży i osób dorosłych o restrykcyjnym podejściu do żywienia, kobiet z anoreksją i osób w podeszłym wieku. U osób starszych i dzieci niedobór może być spowodowany zaburzeniami wchłaniania witaminy A, a u dorosłych wynikać z picia nadmiernych ilości alkoholu i palenia tytoniu.

Niedobór witaminy A w organizmie objawia się nadmiernym rogowaceniem naskórka i powstawaniem tak zwanych grudek mieszkowych, co powoduje powstawanie szorstkości skóry na łokciach, kolanach i udach oraz łamliwość włosów. Kolejnym specyficznym objawem jest pogorszone widzenie o zmroku, wywołane opóźnioną akomodacją oka w ciemnościach. Niedobór witaminy A przejawia się suchością rogówki i spojówek, co może prowadzić do zmętnienia i rozmiękczenia rogówki. U dzieci zahamowaniem wzrostu i mniejszą odpornością na infekcje. Awitaminoza A może też prowadzić do zaburzeń w miesiączkowaniu i płodności kobiet.

Witamina A w nadmiernych ilościach jest toksyczna. Jej nadmiar w organizmie może powodować drażliwość, zaburzenia ze strony układu pokarmowego, zmiany w pigmentacji skóry, świąd skóry, powiększenie śledziony i wątroby, bóle głowy, drgawki, łamliwość paznokci i nadmierne wypadanie włosów oraz światłowstręt.

Nadmiar witaminy A jest niebezpieczny zwłaszcza w ciąży, ponieważ może być powodem rozwoju wad wrodzonych płodu. Suplementacja witaminy A w tym okresie jest przeciwwskazana, kobiety w ciąży powinny też ograniczyć spożywanie produktów bogatych w retinol (szczególnie wątróbki). Witamina A znajdująca się w warzywach i owocach (beta-karoten) nie stwarza niebezpieczeństwa dla rozwoju dziecka (nie można jej przedawkować), dlatego w czasie ciąży można spokojnie jeść je w dowolnej ilości.