Zaburzenia mowy u dzieci – jąkanie, dyslalia, afazja, dyzartria i nerwice. Czym spowodowane są zaburzenia mowy?

Jąkanie jest uznawane za jedno z najpowszechniejszych zaburzeń czynności mowy, które występują zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych. Charakteryzuje się ono zaburzeniami w niektórych elementach mowy, w tym: tempie mówienia, długości trwania poszczególnych głosek, rytmie mówienia i intonacji. Jąkanie uznawane jest za zaburzenie mowy wówczas, gdy znacznie zakłóca płynność mowy, utrudnia zrozumienie i nawiązywanie kontaktów interpersonalnych. Nie bez znaczenia przy tym jest to, że jąkanie, podobnie jak inne zaburzenia mowy, jest problemem nie tylko logopedycznym, ale również psychologicznym, ponieważ często towarzyszy mu zakłopotanie i poczucie dyskomfortu. Według neurologopedy – Zbigniewa Tarkowskiego w 90% przypadkach jąkanie pojawia się w okresie kształtowania się mowy, zwykle w wieku przedszkolnym u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy.

Jąkanie można porównać do mechanizmu układu radioodbiorczego. W analogii tej narząd mowy to głośnik, a ośrodek mowy w mózgu to część elektronowa, która składa się z oscylatora. Jego zadaniem jest pobudzenie napięcia. U osób zdrowych opór w tym układzie jest tak mały, że powstały w mózgu impuls do mówienia niemal natychmiast pobudza oscylator do drgań, co przekłada się na płynną mowę. U osób jąkających się opór pomiędzy częścią elektronową a oscylatorem jest znacznie większy, przez co jest on wzbudzany z opóźnieniem. Podczas mówienia oporność zmniejsza się, co skutkuje jąkaniem na początku wypowiedzi. Przerwy w mówieniu skutkują zwiększeniem oporu, a cały proces rozpoczyna się od nowa.

Przyczyny jąkania mogą być zróżnicowane. Neurologopedzi dużą rolę przypisują czynnikom psychofizycznym i czynnikom społecznym. Na zaburzenia mowy u dzieci może wpływać także dziedziczność, niska sprawność językowa i niska sprawność motoryczna. U wielu osób jąkanie jest konsekwencją silnego oddziaływania czynników psychofizycznych, w tym: urazu psychicznego, długotrwałego stresu, niepokoju, lęku i nadmiernego napięcia.

Czym jest jąkanie i jak z nim walczyć?

Wady wymowy (dyslalia) to jedne z najczęściej diagnozowanych zaburzeń mowy. Mogą mieć one zróżnicowane podłoże – najczęściej występują na skutek:

• Nieprawidłowej budowy aparatu mowy (w tym wad zgryzu).
• Opóźnień w rozwoju mowy.
• W przebiegu afazji (zaburzeń mowy na skutek zniekształceń struktur mózgowych).
• Mózgowych porażeń dziecięcych.
• Upośledzeń umysłowych.
• Uszkodzeń słuchu.

Biorąc pod uwagę kryteria objawowe, można wyróżnić kilka podstawowych typów dyslalii:

• Seplenienie (sygmatyzm), które charakteryzuje się nieprawidłową artykulacją niektórych głosek. Wyodrębnia się seplenienie: międzyzębowe (s, z, c, dz), boczne (s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź), wargowo-zębowe, przyzębowe i świszczące (ś, ź, ć, dź, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż).
• Reranie (rotacyzm), które polega na nieprawidłowej wymowie głoski „r”.
• Kappacyzm, które charakteryzuje się nieprawidłową wymową głosek „k” i „ki”. Dziecko dotknięte tą wadą może wymawiać: „-tura” lub „ura” zamiast „kura”.
• Gammacyzm, który polega na nieprawidłowej wymowie głosek „g”, „gi”, „h”, „hi”. Dziecko dotknięte tą wadą zamiast „głowa” mówi „dłowa” lub „łowa”
• Lambdacyzm, który charakteryzuje się nieprawidłową wymową głoski „l”. Dziecko dotknięte tą wadą zamiast „lalka” mówi „alka” lub „jajka”.
• Betacyzm, który charakteryzuje się nieprawidłową wymową głoski „b”. Dziecko dotknięte tą wadą zamiast „bałwan” mówi „ałwan”.
• Mowa bezdźwięczna, która charakteryzuje się zaburzeniami w wymowie głosek dźwięcznych. Dziecko dotknięte tą wadą może wymawiać „fota” zamiast „woda”, „tom” zamiast „dom”, „czem” zamiast „dżem”, „ura" zamiast „góra”.

Mianem „afazji” określa się zaburzenia mowy powstające na skutek zniekształceń struktur mózgowych. Zniekształcenia te mogą przyjmować różną formę. Wyodrębnia się:

• Afazję ekspresyjno-percepcyjną (całkowitą), która charakteryzuje się brakiem rozwoju mowy lub całkowitą jej utratą, a niekiedy również brak rozumienia mowy.
• Afazję motoryczną (częściową), która charakteryzuje się brakiem rozwoju ekspresji językowej.
• Afazję sensoryczną (akustyczną, częściową), która charakteryzuje się problemami ze zrozumieniem komunikatów przy jednoczesnym zachowaniu umiejętności mówienia.

Afazja to grupa zaburzeń mowy, która często towarzyszy upośledzeniom umysłowym, wadom słuchu i mowy, a także przebytym udarom mózgu.

Afazja u dzieci może mieć różne przyczyny, wśród których najczęściej wymienia się:

• Uwarunkowania genetyczne.
• Opóźnienia w dojrzewaniu ośrodków korowych.
• Organiczne mikrouszkodzenia mózgu.
• Spowolnienia procesu tworzenia osłonki tłuszczowej włókien nerwowych.
• Nieprawidłowy rozwój nerwów odpowiedzialnych za aparat mowy.
• Nieprawidłowości w rozwoju, do których doszło podczas życia płodowego (zazwyczaj w I trymestrze ciąży).

Afazja dziecięca zazwyczaj pojawia się w okresie wczesnego dzieciństwa. Najczęściej wówczas, gdy zaczynają kształtować się kompetencje językowe lub wtedy, gdy dziecko ma już je częściowo nabyte. Co ważne, afazja może przyjmować różną formę, co znacznie utrudnia jej rozpoznanie. Niekiedy u dzieci może zachodzić dezintegracja mowy, a innym razem – całkowita utrata już opanowanych kompetencji językowych. Bardzo ważne jest rozróżnienie afazji rozwojowej od nabytej.

Tabela 1
Klasyfikacja afazji dziecięcej

Dyzartria to zaburzenie mowy, które dotyka zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe. Jest ono następstwem uszkodzenia dróg nerwowych związanych z przekształcaniem impulsów mózgowych w dźwięki. Wyróżnia się sześć różnych typów dyzartrii:

• Dyzartria opuszkowa, która powstaje w wyniku uszkodzenia jąder nerwów ruchowych, zlokalizowanych w opuszce. Towarzyszą jej zniekształcenia w zakresie realizacji głosek wymagających napięcia mięśniowego. Są to spółgłoski wargowe (b, p, w, f), spółgłoski podniebienne (g, k, ch) i spółgłoski przedniojęzkowe (t, d, s, z, n). Co ważne, tego typu zaburzeniom mowy bardzo często towarzyszą zaburzenia spożywania (w życiu i połykaniu), co może skutkować problemami gastrycznymi.
• Dyzartria móżdżkowa, która jest następstwem uszkodzenia móżdżku, co zazwyczaj skutkuje problemami z koordynacją i tempem mowy. Osoba dotknięta tym zaburzeniem mowy zazwyczaj robi przerwy podczas mówienia, a jej wypowiedzi mogą przywodzić na myśl „bełkot” osoby nietrzeźwej.
• Dyzartria korowa, która jest konsekwencją uszkodzenia okolicy ruchowej kory mózgowej z obszarem mowy. Przy czym może to być uszkodzenie obustronne, które skutkuje porażeniem aparatu mowy lub jednostronne, którego następstwem jest ograniczenie jego ruchomości. Dla dyzartrii korowej właściwe są trudności w zakresie konstruowania złożonych komunikatów językowych.
• Dyzartria piramidowa, która powstaje na skutek uszkodzenia drogi piramidowej, która obejmuje drogi korowo-jądrowe i jądra opuszków nerwowych. Mowa osoby dotkniętej tym zaburzeniem jest wolna, niepłynna, zniekształcona i nosowa. Co ważne, dyzartria piramidowa bywa niekiedy mylona z jąkaniem.
• Dyzartria pozapiramidowa, która związana jest bezpośrednio z uszkodzeniem układu pozapiramidowego. Występuje ona w dwóch postaciach: hipertonicznej i hiperkinetycznej. Pierwsza z nich charakteryzuje się „usztywnioną” mową, a także skłonnością do niewyraźnego i wolnego mówienia. Z kolei dyzartria hiperkinetyczna cechuje się niedokładną artykulacją poszczególnych głosek oraz gardłowym i jękliwym głosem.
• Dyzartria mieszana, która stanowi kombinację wszystkich wymienionych wyżej form dyzartrii, a jej objawy mogą być bardzo zróżnicowane.

Nerwice mowy pojawiają się przede wszystkim w sytuacjach stresujących i są częste u dzieci z rodzin dysfunkcyjnych (przemocowych i alkoholowych). Mogą one ujawnić się również w trudnych, pod względem emocjonalnym, sytuacjach dla dziecka np. w przypadku rozwodu rodziców lub śmierci jednego z nich. Do nerwicowych zaburzeń mowy zalicza się:

1. Mutyzm, który charakteryzuje się całkowitym zanikiem lub brakiem mowy przy jednoczesnym rozumieniu komunikatów werbalnych.
2. Jąkanie, które jest zaburzeniem tempa mowy, polegającym na przeciąganiu sylab i zakłóceniem płynności mowy.
3. Chrypkę psychogenną, która charakteryzuje się zaburzeniami barwy głosu.
4. Echolalię, która polega na niekontrolowanym powtarzaniu zdań i wyrazów.

Europejski Dzień Logopedy obchodzony jest co rocznie 6 marca. Podstawowym celem celebrowania tego dnia jest zachęcenie rodziców do tego, by nie zwlekali z konsultacją u logopedy w przypadku występujących zaburzeń mowy u dzieci. Wcześniejsze podjęcie pracy dziecka z logopedą pozwala niemal całkowicie wyeliminować problem. Z okazji Dnia Logopedy w Polsce obowiązuje Dzień Bezpłatnej Diagnozy Logopedycznej.

Źródła:

1. Skibiska J., Afazja dziecięca: depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/7779/Afazja_dziecieca2.1.pdf?sequence=1&isAllowed=y
2. Wasilewski T.P., Dyzartria jako determinant zaburzeń procesu komunikowania się pacjentów w wybranych chorobach otępiennych mózgu. Medycyna Rodzinna. 2017; 30: 224-249.
3. Błachnio A., Przepiórka A., Jąkanie jako zaburzenie z perspektywy psychologicznej: przegląd badań. Psychologia Jakości Życia. 2012; 2: 211-222.
4. Sołtys-Chmielowicz A., Klasyfikacje wad wymowy (dyslalii). Audiofonologia 1997; 10: 111-116.