Iłża. Skąd wzięła się nazwa miasta?

Często wracam do pierwszego zdania „Bogów, grobów, uczonych” Cerama o cywilizacjach rodzących się nad wodami - zwłaszcza wtedy, gdy uświadamiam sobie, jak wiele nazw miejscowych zostało przeniesionych z prymarnych i bardzo starych nazw rzek: najpierw była przecież rzeka Biały Stok (dziś Biała), czyli „jasny, przejrzysty potok”, a dopiero potem miejscowość Białystok, najpierw rzeka Wisła (od praindoeuropejskiego ueis „ciecz, płynięcie”), do której nawiązuje nazwa miejscowa Wisła, najpierw Blszczyna (od prasłowiańskiego czasownika blskati „błyszczeć”) albo Plszczyna (od prasłowiańskiego plskati „pluskać”) - dzisiejsza Pszczynka, a dopiero potem odnosząca się do miasta Pszczyna, najpierw była rzeka Jesieł, Jasieł (dziś Jasiołka) o „jasnym dnie”, a od niej urobiono Jasło, najpierw rzeka Nysa (od praindoeuropejskiego neid „płynąć”), a od niej miejscowość Nysa - tak jak od rzecznych nazw Bystrzyca (od bystrego nurtu) i Oława (praindoeuropejski rdzeń ol „płynąć, ciec”) ponowione są nazwy dolnośląskich miast Bystrzyca i Oława.

Przywołałem te odrzeczne nazwy miejscowe, bo o etymologię Iłży i Mławy prosi mnie Pan H.L. z Gdańska, a i te formy mają „wodny” rodowód.

Iłża to miasto w województwie mazowieckim, na pograniczu Gór Świętokrzyskich i Niziny Mazowieckiej, nad rzeką Iłżanką - lewym dopływem Wisły. Owa Iłżanka to pierwotna Izłża i w takiej też postaci pojawiła się w XIII wieku nazwa miejscowości, przeniesiona z nazwy rzeki, dopiero w XVI stuleciu uproszczona do brzmienia Iłża. Prymarna Izłża jest kontynuacją prasłowiańskiej formy jz-lża, a ta - jeszcze dawniejszej jz-lg-ja z cząstkami jz „z” oraz lg z wcześniejszej słowiańskiej i praindoeuropejskiej lug o znaczeniu „bagno, moczar, ka-łuż-a”. Etymologicznie zatem Izłża znaczy tyle, co „rzeka wypływająca z łuży (wyżej ka-łuż-a!), czyli rozlewiska wodnego”.

Inna etymologia, o czym pisze profesor Maria Malec w swym „Słowniku etymologicznym nazw geograficznych Polski” z roku 2003, wywodzi postać Islgja z praindoeuropejskiego rdzenia eis „poruszać się szybko”.

Pierwsza była także rzeka Mława, dziś Mławka, a ponowiona - nazwa miasta w województwie mazowieckim, położonego w dorzeczu tejże Mławy, obecnie Mławki. Jak informuje przywołana wyżej profesor Maria Malec, w języku serbsko-chorwackim zachował się wyraz „mlava” w znaczeniu „wolno płynąca rzeka” (a i w ukraińskim funkcjonuje przymiotnik „mlavyj” „słaby, wątły”) i najprawdopodobniej do niego nawiązuje Mława - nazwa rzeczna i miejscowa. Ten sam rdzeń - dopowiedzmy - występuje w takich słowach, jak „mielizna” czy „mleć”.