Ukraina. Międzybuż - zapomniana twierdza kresowa

Nie była aż tak sławna, jak te w Kamieńcu Podolskim czy Chocimiu. Jej nazwa błędnie pisana jest w niektórych polskich publikacjach, nawet w przewodnikach, Międzybóż. Nie pochodzi ona bowiem od boga, lecz od nazw rzek Boh i Bużek. A niegdyś brzmiała Międzybuże.

Most, na którym stoję, znajduje się po północno - zachodniej stronie śluz, dzięki którym regulowany jest poziom wody w tej krótkiej, zaledwie kilkudziesięciokilometrowej długości rzeczce, nieco powyżej jej ujścia do Bohu. Stworzony w ten sposób niewielki, wąski ale kilkunastokilometrowy zalew obfituje w ryby. To prawdopodobnie z niego pochodziły te wspaniałe wędzone, które kupowaliśmy w ogromnym wyborze, w sporej blaszanej przydrożnej hali około 2 km wcześniej. Twierdza, początkowo drewniany ruski gród, zbudowana została na wzgórzu w widłach tych dwu rzek.

RODOWÓD OD LATOPISU IPATIEWSKIEGO

Pierwsza wzmianka o nim pojawiła się w Latopisie Ipatiewskim w 1146 roku. Już wówczas był on nieźle umocniony. Zbudowany w strategicznym punkcie, którego znaczenie wzrosło gdy znalazł się on w rękach najpierw wielkoksiążęcych litewskich, a następnie polskich. Tu zbiegały się bowiem dwa szlaki najazdów tatarskich na kresy Rzeczypospolitej.
Międzybórz należał początkowo do Rurykowiczów władających Rusią Kijowską. Od końca XII w. zaś do księstwa Halicko - Wołyńskiego.

Później, według źródeł ukraińskich, do Ziemi Bołochowskiej, głównym zajęciem mieszkańców której było rolnictwo. To ich oskarżał i chciał ukarać książę Danyło za zdradę. Zarzucał im, że gdy znaleźli się w jarzmie tatarsko - mongolskim, to… karmili najeźdźców. W obronie rolników stanął podobno legendarny pieśniarz Mitus odmawiając na znak protestu opiewania osiągnięć księcia. Według zapisów niektórych kronikarzy, zapłacił za to głową. Międzybuż nie obronił się przed najazdem Złotej Ordy w 1241 roku, ale po nim został odbudowany i dodatkowo umocniony.

Ziemie te, oraz okoliczne grody, zdobył na początku XIII w. Wielki Książe Litewski Olgierd. I przekazał w 1331 roku swoim synowcom, książętom Koriatowiczom. To oni wznieśli na miejscu drewnianego, obronny zameczek kamienny. Po przyłączeniu Podola do Polski, stał się on twierdzą królewską. "Oddawany bywał - czytam w obszernym opisie tego miasteczka i zamku w tomie VI "Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" wydanym pod koniec XIX w. - w czasowe władanie tak zwanym nadgranicznym starostom, ludziom rycerskiego animuszu, zawsze gotowym z orężem w ręku na spotkanie nieproszonych gości."

W DOBRACH SIENIAWSKICH

W połowie XVI wieku międzybużska twierdza stała się własnością możnego rodu Sieniawskich, który wydał wielu ludzi zasłużonych dla kraju i sprawujących w nim wysokie urzędy. Hetman Mikołaj Sieniawski tak rozbudował i umocnił zamek, że zdołał go, z niewielką załogą, obronić w 1566 roku przed oblężeniem licznej tatarskiej ordy. "Zasłużona dla kraju - czytam dalej w tymże Słowniku - rodzina Leliwitów Sieniawskich zrozumiała znaczenie z natury obronnej miejscowości, położonej naówczas na linii strategicznej zagonów tatarskich, w przyszłości zaś zbuntowanej czerni kozaczej i często z nią sprzymierzonych zastępów obcych."

Poczynając od 1648 roku, przez kilkanaście lat zamek znajdował się w rękach kozaków Bohdana Chmielnickiego i jego dowódców. W dziejach twierdzy odnotowano również epizod związany z siedmiogrodzkim księciem Gőrgym (Jerzym) II Rakoczym, który w nim schronił się po klęsce zadanej mu w 1656 r. przez hetmana Stefana Czarnieckiego. Inny epizod dotyczy kozackiego hetmana Petra Doroszenki. W 1666 roku poddał się on tureckiemu sułtanowi mając nadzieję utworzyć pod jego protektoratem niezależną od Rosji (i Polski) Ukrainę. Twierdzę udało się jednak wówczas obronić Polakom przed oblężeniem turecko-tatarsko-kozackim.

Dopiero po traktacie buczackim w 1671 roku, gdy Polska musiała na 29 lat oddać Turkom Kamieniec Podolski i kawał ziem na lewym brzegu Dniestru, orda tatarska chana Mengli-Giereja wspólnie z Kozakami Doroszenki, zajęła, prawdopodobnie w lecie 1672 roku, także Międzybuż. Władający nim Turcy zdążyli zbudować meczet oraz powiększyć i ozdobić w stylu wschodnim zamek. Zwycięstwo wiedeńskie Jana III Sobieskiego zmieniło sytuację również na polskich kresach. Sieniawscy wrócili na zamek, chociaż ostatni z ich rodu po mieczu, który odziedziczył Międzybuż w 1684 roku, nie zapisał się dobrze ani w dziejach rodziny, ani Polski.

…BEZ TALENTU I INSTYNKTÓW POLITYCZNYCH

"…Adam Mikołaj Sieniawski - czytam dalej w Słowniku - kaszt.(elan) krak.(owski), hetman w.kor., stały adherent i partyzant Sasów, sprzymierzeniec i osobisty przyjaciel Piotra W(wielkiego). Dumny możnowładza, bez talentu i instynktów politycznych, marzący o koronie polskiej, strawił życie na intrydze lub bratobójczej wojnie…". Po jego śmierci w 1726 r. olbrzymia fortuna Sieniawskich przypadła jedynej spadkobierczyni, córce Zofii, wówczas żonie hetmana polnego litewskiego Stanisława Denhofa. Wyszła ona w 1730 r. ponownie za mąż za Augusta Aleksandra ks. Czartoryskiego, wojewodę ruskiego.

I aż do pierwszej konfiskaty przez władze carskie w 1795 roku oraz ostatecznej po 1831 r. twierdza i miasteczko weszły w skład dóbr tego rodu. Międzbuż przeżywał wówczas okres świetności. Miasto w 1778 r. miało 706 domów, żyli w nim kupcy i rzemieślnicy, a w okolicach szlachta w majątkach i mająteczkach. Ale był to już okres postępującej agonii I Rzeczypospolitej. Od września 1790 do lipca 1791 roku zamek z 14 tys. wojska różnych broni był siedzibą Tadeusza Kościuszki i jego sztabu. W 1814 roku ks. Adam Czartoryski podarował zamek na szkołę powiatową. Po 1831 r. została ona zamknięta, a miasteczko wraz z regionem zamienione zostało w carską osadę wojenną z zarządem wojskowym. I coraz bardziej podupadało.

"…w 1868 r. (liczyło) - jeszcze raz zacytuję Słownik - 579 (domów), obecnie zaś (lata 80-te XIX w.) 510 dm,. 5014 mk. (mieszkańców), w tej liczbie 710 mieszczan chrześcijan, 2000 żydów; resztę (2034 - nie sumuje się to, prawdopodobnie był to tzw. czeski błąd i powinno być 2304, ale cytuję za oryginałem) stanowią dawniejsi koloniści wojenni (posieleńcy), dziś włościanie. Dwie cerkwie paraf. i 2 filial(ne),. kościół kat. paraf., synagoga, ratusz mur. z kilkudziesięcioma sklepami w około, dawnych sięgający czasów, kilkanaście murowanych domów zajezdnych i kamienic, 2 apteki. Zarząd polic.(yjny), urząd gm.(iny), st.p.(ocztowa)… Mieszczanie trudnią się wyprawą skór, tkactwem i drobnym handlem; żydzi nadto prowadzą dość obszerny handel zbożem i drzewem..".

CO POZOSTAŁO Z DAWNEJ ŚWIETNOŚCI?

Pałac na terenie twierdzy przez lata był rezydencją carów Mikołaja I i Aleksandra II, gdy przyjeżdżali na jesienne manewry wojskowe na Podolu. Odnotuję jeszcze dwa fakty niesłychanie ważne dla ortodoksyjnych Żydów. To tu przez wiele lat mieszkał, działał i zmarł twórca chasydyzmu, cudotwórca i uzdrawiacz, cadyk Izrael Ben Elizer (1700-1760) nazywany Baal Szem Tow - Panem Dobrego Imienia. I urodził się jego prawnuk, inny sławny chasydzki cadyk, Nachman z Bracławia (1772-1811). Dziś Międzybuż jest zapyziałą, niespełna 2-tysięczną osadą typu miejskiego.

Jej największą atrakcją są zakonserwowane ruiny (zamek bardzo ucierpiał podczas obu wojen światowych) twierdzy przekształconej w muzeum. Zajmuje ona 1365 m², mury otaczające ją dookoła sięgają wysokości 21 metrów. Zachowała się również brama twierdzy. A wewnątrz ruiny XVI-wiecznego pałacu w południowo zachodniej części oraz kaplicy zbudowanej w 1586 roku przez Rafała Sieniawskiego, kasztelana kamienieckiego. Po rozsypaniu się ze starości i rozebraniu drewnianego kościoła w mieście, pełniła ona przez pewien czas, do 1632 r. tj. zbudowania nowego, kamiennego, funkcję kościoła parafialnego. Również ten kościół p.w. św. Trójcy wzniesiony w pobliżu twierdzy ze środków Hieronima Sieniawskiego, jest w ruinie.

A był on, jak wynika ze starych informacji, zbudowany na planie krzyża, piękny i bogato zdobiony. Jednonawowy, ale z 10 ołtarzami i sklepieniem ozdobionym sztukaturkami. Pokryty był gontami, kopuła zaś blachą. Murowaną dzwonnicę ufundował w 1812 roku ks. Adam Czartoryski. W ołtarzu głównym znajdował się obraz pędzla Baciarellego przedstawiający grupę patronów rodów Sieniawskich i Czartoryskich: św. św. Hieronima, Mikołaja, Rafała i Adama. I tyle pozostało ze sławnej przeszłości. Ale będąc w tych stronach, czy np. jadąc przez Lwów i Tarnopol do Kamieńca Podolskiego i Chocimia, warto nadrobić kawałek drogi kierując się przez miasto Chmielnicki i wpaść, bo to już bardzo blisko, do Międzybuża.