Cmentarz rzymskokatolicki przy ulicy Limanowskiego w Radomiu uczy szacunku dla zmarłych i przeszłości, a także historii

Wśród ponad 200 tysięcy zmarłych pochowanych na radomskim cmentarzu rzymskokatolickim spoczywają też żołnierze napoleońscy i Królestwa Polskiego, powstańcy styczniowi, legioniści Piłsudskiego, żołnierze z kampanii wrześniowej i czasu okupacji, w tym żołnierzy generała Władysława Andersa, którzy walczyli pod Monte Cassino i po powrocie do Polski, zmarli na Ziemi Radomskiej.

Tutaj pochowani są również doktor Teofil Rewoliński (1821 - 1899) - doktor medycyny i inspektor Urzędu Lekarskiego, wybitny Senator II Rzeczypospolitej, Maciej Glogier i doktor Ludwik Przybyłko, Stanisław Wierzbicki (1865 - 1937) - znany restaurator Królestwa Polskiego i II Rzeczypospolitej; biskup sandomierski Paweł Kubicki - sufragan sandomierski 1871 - 1944, autor wielu dzieł historycznych, wychowawca szeregu pokoleń kapłańskich oraz biskupi radomscy: Edward Materski i Stefan Siczek.

Jaka jest historia tego unikalnego w skali miasta i regionu zespołu zabytkowego.?

Chrześcijaństwo wprowadziło zwyczaj grzebania zmarłych na niewielkich cmentarzach przykościelnych. W XI wieku ustalono, że w czasie budowania kościołów należy zostawiać wokół nich przestrzeń grzebalną o szerokości 60 kroków. Zasady te obowiązywały do XVIII w. W tym okresie w Radomiu funkcjonowały dwa cmentarze położone w sąsiedztwie kościołów parafialnych: świętego Wacława i świętego Jana Chrzciciela.

Inne znajdowały się obok nieistniejących już dzisiaj drewnianych kościółków: świętego Leonarda, u zbiegu ulic Żeromskiego i Traugutta, kościoła szpitalnego Świętego Ducha, usytuowanego w okolicy Bramy Piotrkowskiej i świętego Piotra na górze zwanej Piotrówką.

Z biegiem lat wzrastająca liczba pochówków na ciasnych, śródmiejskich cmentarzach, stawała się coraz bardziej niebezpieczna dla otoczenia. W 1792 roku wydano rozporządzenie, które ze względów higienicznych nakazywało, aby cmentarze lokowane były poza terenem zabudowanym. Konsekwencją tego było zamknięcie cmentarzy przykościelnych. Ostatni czynny cmentarz grzebalny na grodzisku Piotrówka służył dla całego Radomia do 1811 roku.

W 1812 roku funkcję nekropoli przejął nowy cmentarz położony w pobliżu Traktu Starokrakowskiego, obecnie ulica Limanowskiego.
Powstał on na dwumorgowej działce ofiarowanej przez Wojciecha Łodwigowskiego, członka magistratu i właściciela licznych posiadłości w mieście. W kilka lat później ogrodzono go parkanem z bali i płotem z żerdzi.

Początkowo chowano tu katolików, ewangelików i prawosławnych. Jako przykład może posłużyć nagrobek ewangelika Jana Samuela Hoppena z 1821 roku, prawdopodobnie najstarszy z zachowanych na radomskim cmentarzu.

Jednak już w 1834 roku ewangelicy założyli własny cmentarz przy Trakcie Kieleckim (obecnie ulica Kielecka). W 1839 roku w związku z napływem do miasta carskich urzędników i wojskowych, przy Trakcie Warszawskim (obecnie ulica Warszawska), powstał cmentarz prawosławny.

Od tego czasu przy ulicy Limanowskiego grzebano wyłącznie katolików, a użytkownikiem i prawnym właścicielem cmentarza był proboszcz parafii św. Jana.

Teren cmentarza był wielokrotnie powiększany i porządkowany. Ważnym etapem działań były prace przeprowadzone w latach 1854-1856.

Wówczas otoczono go murem, przebudowano bramę, nad którą wzniesiono wieżyczkę z dwoma dzwonami. Do bramy przybudowano kaplicę przedpogrzebową i pomieszczenie dla grabarza.

W latach 1872-1887 następuje dalsze poszerzenie terenu cmentarza do traktu starokrakowskiego, czyli ówczesnej ulicy Nowy Świat obecnie ulica Limanowskiego i jego przebudowa. Wzdłuż ulicy wzniesiono wysoki mur z okazałą bramą wejściową z dwiema furtami po bokach. Główne wejście zostało połączone ze starą bramą aleją główną.

Kolejnym ważnym przedsięwzięciem był pomiar cmentarza, sporządzenie planu regulacyjnego i uporządkowanie terenu 1889-1891. Obszar cmentarza podzielono na trzy części : A, B i C , wytyczono kwatery i ulice. Równocześnie przeprowadzono roboty niwelacyjne i ogrodnicze. Prace nadzorowali członkowie dozoru kościelnego.

Jednym z nich był Konstanty Luboński, któremu zawdzięczamy przeprowadzenie pierwszej inwentaryzacji nagrobków w najstarszej części cmentarza. Wszystkie dające się odczytać (ok. 1600), wpisał do specjalnie założonej księgi, którą złożono w kancelarii parafialnej.

Luboński był również autorem monografii cmentarza, opublikowanej w "Gazecie Radomskiej" w 1891 roku. Wynika z niej , że od czasów założenia cmentarza do lat 90. XIX w. pochowano na nim ponad 40 tysięcy zmarłych.

W latach 1891-1901 przy głównym wejściu wybudowano dom służby cmentarnej i kancelarii administracji cmentarza. Po zakończeniu tych prac cmentarz, w części uznanej obecnie za zabytkową, posiadał wygląd zbliżony do dzisiejszego.

Działania I wojny światowej spowodowały, że powstały tu kwatery żołnierzy z grobami legionistów z lat 1914-1918 i żołnierzy polskich poległych w wojnie polsko-bolszewickiej.

W okresie międzywojennym cmentarz parafialny był przepełniony. Już wówczas planowano założenie nowej nekropoli. W 1932 roku po raz kolejny przyłączono do cmentarza nowe grunty, od strony miasta. Wzniesiono budynek kostnicy pełniącej również funkcje kaplicy cmentarnej.

We wrześniu 1939 roku wyznaczono teren na groby polskich żołnierzy poległych w obronie ojczyzny podczas kampanii wrześniowej. W 1945 roku przybyły kolejne kwatery -radomskich harcerzy straconych w publicznej egzekucji i rozstrzelanych przez Niemców strażaków.

Po wojnie cmentarz był powiększany jeszcze dwukrotnie. Tym razem przyłączono tereny od strony Borek. Obecnie jego powierzchnia wynosi ponad 16 hektarów.

Zobaczcie zdjęcia zabytkowych nagrobków na cmentarzu przy Limanowskiego w Radomiu

W latach 70. zaistniała pilna potrzeba zajęcia się ochroną zabytkowej nekropoli przed postępującą dewastacją. W obronie cmentarza wystąpił Klub Miłośników Radomia i Ziemi Radomskiej przy Oddziale Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego w Radomiu. Zainteresowano tą sprawą władze miejskie i służby konserwatorskie.

Inżynier Adam Grodziński, społeczny opiekun cmentarza, wykonał kilkaset kart ewidencyjnych zabytkowych nagrobków i grobowców. Prace te kontynuował zespół powołany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, który przystąpił do kompleksowego opracowania dokumentacji cmentarza.

Działania te nie zostały jednak doprowadzone do końca. W tym czasie z funduszy służb konserwatorskich przeprowadzono renowację wielu zabytkowych nagrobków. Historyczne i artystyczne walory cmentarza zadecydowały, że w 1984 roku zabytkowe kwatery z grobami powstałymi przed 1945 roku zostały wpisane do rejestru zabytków województwa radomskiego.

Pomimo ustalonych zasad postępowania w strefie zabytkowej cmentarza, przepisy były często łamane, a objęte ochroną kwatery, szybko wypełniały się nowymi grobami. Z powodu braku nadzoru dochodziło do częstych przypadków dewastacji pomników.

W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1995 roku z grobu zasłużonego dla miasta Konstantego Mireckiego skradziono brązową rzeźbę "Anioła Ciszy", dzieło Bolesława Jeziorańskiego . Już sama lokalizacja grobowca , w dalekiej perspektywie głównej alei cmentarza, świadczyła o wyjątkowości tego zabytku na radomskim cmentarzu.

Zniszczenie wysokiej klasy obiektu spowodowało protest opinii publicznej i poparcie dla nowo utworzonego Społecznego Komitetu Ochrony Zabytkowego Cmentarza Rzymskokatolickiego w Radomiu.

Komitet postawił sobie za cel odtworzenie zniszczonej rzeźby. W 1996 roku na grobie Konstantego Mireckiego, decyzją władz kościelnych, stanęła rzeźba "Anioła Ciszy" Karola Badyny z Krakowa.

Jednym z głównych kierunków działalności powstałego w 1994 roku Społecznego Komitetu Ochrony Zabytkowego Cmentarza Rzymskokatolickiego w Radomiu jest prowadzenie prac konserwatorsko- ratowniczych. Ich rozmiary są proporcjonalne do pozyskiwanych na ten cel funduszy. Pochodzą one głównie z corocznie organizowanych kwest, a także dotacji przyznawanych przez władze miasta.

W latach 1999-2006 przeprowadzono renowację dwóch najcenniejszych i najbardziej zniszczonych nagrobków żeliwnych na cmentarzu : rodziny Herdinów i rodziny Dzikowskich.

Zabiegom renowacyjnym poddano potem, miedzy innymi, trzy kamienne groby: Stasia i Luci Kędzierskich, Stefci Lewandowskiej i rodzeństwa Wielhorskich, dwa kamienne, XIX wieczne pomniki: Emilii z Wolskich Targowskiej oraz rodziny Bełkowskich i Napiórkowskich, neoklasycystyczny, szlachecki nagrobek Jana Mileyko (1784 - 1842), pułkownika kawalerii i komendanta Radomia oraz grobowiec rodziny Surmackich, z lat 80-tych. XIX wieku upamiętniający urzędnika Wojciecha Surmackiego (1834-1882) i jego rodzinę. A odnowiony kamienny pomnik nagrobny Marianny Niedźwiedzkiej, jest jednym z najstarszych na radomskiej nekropoli i pochodzi z I połowy XIX wieku.

Na radomskiej nekropolii rzymskokatolickiej znajduje się ponad 300 zabytkowych nagrobków, wpisanych do rejestru zabytków woj. mazowieckiego, z czego ponad 30 zostało w pierwszej kolejności wskazanych przez Komitet, do pilnych prac konserwatorskich.

Dzięki ofiarności społecznej,- odbyło się już ponad 30 kwest - część z nich udaje się każdego roku, poddawać pracom renowacyjnym.

Staraniem Komitetu wydano publikację pt. "Cmentarz Rzymskokatolicki w Radomiu przy dawnym Trakcie Starokrakowskim, obecnie ul. Limanowskiego" , pod redakcją profesora Ryszarda Brykowskiego.

Wydawnictwo ma na celu popularyzowanie wiedzy o radomskim cmentarzu i rozbudzenie zainteresowań problematyką konserwatorską i badawczą tego szczególnie ważnego miejsca dla Radomia.

Korzystałam z publikacji Katarzyny Wrony,” Cmentarz rzymskokatolicki w Radomiu.”

Zobaczcie zdjęcia zabytkowych nagrobków na cmentarzu przy Limanowskiego w Radomiu