Jędrzejów. Pierwszy klasztor cystersów

Proboszcz gnieźnieński Janik z rodu Gryfitów wraz ze swym bratem Klemensem z Klimontowa ufundowali w miejscu zwanym niegdyś Brzeźnicą klasztor dla zakonu cystersów. Pod koniec lat czterdziestych XII wieku (po 1147 roku ) przybyło do Brzeźnicy, z burgundzkiego Morimond, 12 zakonników, którym fundator przekazał wieś wraz z istniejącym już kościołem oraz kilka innych wsi wydzielonych z jego dóbr rodowych.

Klasztor w Brzeźnicy był pierwszym klasztorem cysterskim w Polsce i 21. filią macierzystej siedziby cystersów w Morimond. Otrzymał nazwę Morimondus Minor (Morimond Mniejszy). Cystersi założyli też osadę, którą później nazwano (Andreovia) - czyli Droga św. Andrzeja, od której pochodzi nazwa Jędrzejów. Nowy klasztor zyskał rangę opactwa, a Bolesław Kędzierzawy zwolnił go od danin i ciężarów książęcych.

Potem klasztorowi nadawano nowe dobra i dziesięciny tak, że na majątek klasztorny u schyłku XII wieku składało się ponad dwadzieścia wsi i dziesięciny z czterdziestu pięciu innych.
Uroczystej konsekracji nowego kościoła, poświęconego Wniebowziętej Najświętszej Maryi Pannie, patronce zakonu cysterskiego, dokonał w 1210 roku biskup krakowski Wincenty Kadłubek. W 1271 roku dzięki opatowi Janowi II Jędrzejów zyskał przywilej lokacyjny na prawie średzkim od księcia Bolesława Wstydliwego.

Zakon białych mnichów

Cystersi to zakon wywodzący się z benedyktynów założony w 1098 r. przez Roberta z Molesme. Pierwsze klasztory powstały w La Ferté (1113 rok), Pontigny (1114 rok), Clairvaux (1115 rok) i Morimond (1115 rok) we Francji. Cystersi noszą biały habit z czarnym szkaplerzem przepasanym płóciennym pasem, przez co są nazywani białymi mnichami. Opactwa i klasztory cysterskie były w średniowieczu ważnymi ośrodkami kultywującymi kulturę, naukę, medycynę, wprowadzającymi postęp w rzemiośle i rolnictwie.

Cystersi powracali do ewangelicznej prostoty i praktyki ubóstwa, mieli naśladować Chrystusa. Osiedlali się przeważnie na pustkowiach, w lasach lub w bagnistych dolinach, w miejscach oddalonych od osad. Prowadzili własne gospodarstwa, uprawiali ziemię.

Reguła zakonna nakazywała utrzymywanie więzi między klasztorem macierzystym a klasztorami filialnymi, a opat klasztoru filii musiał raz w roku odwiedzić klasztor macierzysty. Pozwalało to na wymianę wiedzy potrzebnej mnichom w działalności rolniczej czy na przykład w budownictwie. Zakony cysterskie jako kulturotwórcze i w sumie samowystarczalne były bardzo cenione. Szlachta, książęta i władcy sami zabiegali o ich tworzenie na swych terenach. Po koniec XIII stulecia cystersi mieli już ok. 200 opactw w całej Europie. Zakon stał się bogaty, stał się mecenasem sztuki.

Pracował tu Wit Stwosz

Jędrzejowski klasztor także szybko rozwijał się i bogacił.
Pod koniec średniowiecza, opatem został Mikołaj Odrowąż z Rembieszyc, który w 1475 roku przebudował klasztor z krużgankami, wprowadził gotyk do romańskiego kościoła, zbudował odrębny budynek opata z hospicjum. Do prac artystycznych w opactwie zaprosił między innymi Wita Stwosza i krakowskich złotników.

W miejsce zniszczonego XII-wiecznego kościółka parafialnego, zbudował w 1479 nowy, gotycki kościół (dziś św. Trójcy). Klasztor jędrzejowski należał do jednych z najbogatszych na ziemiach polskich.

Jędrzejowskie opactwo zostało zniszczone przez pożar w roku 1726 i odbudowane w latach 1728-1754. Przebudowa wniosła do budynków cechy gotyku i baroku. W 1800 klasztor spłonął ponownie, w pożarze przepadła biblioteka klasztorna z rękopisami św. Bernarda i bł. Wincentego Kadłubka.

Od kasaty do powrotu

Zakon cysterski skasowano w 1819 r. Potem w budynkach poklasztornych powstał szpital wojenny. Ostatni jędrzejowski cysters Wilhelm Ulawski zmarł w roku 1855. Obowiązki duszpasterskie przejęli ojcowie reformaci. Usunięto ich jednak z klasztoru za poparcie powstania styczniowego.

Cystersi wrócili do Jędrzejowa dopiero w 1945 roku. W 1953 roku klasztor jędrzejowski został podniesiony do rangi przeoratu, a w 1989 nadano mu ponownie rangę opactwa. Szczególnym powołaniem klasztoru jędrzejowskiego stało się kontynuowanie kultu Błogosławionego Wincentego Kadłubka, a także doprowadzenie do jego kanonizacji.

Mistrz Wincenty

W 1218 roku - biskup krakowski Wincenty Kadłubek został przyjęty do jędrzejowskiego konwentu jako pierwszy Polak.
Po 10 latach sprawowania urzędu, gdy miał 68 lat, zrzekł się on godności biskupiej i wstąpił do klasztoru w Jędrzejowie.
Drogę z Krakowa do Jędrzejowa przeszedł pieszo. Mnisi jędrzejowscy mieli powitać go około kilometr od klasztoru, o czym przypomina usypany później na tym miejscu Kopiec Spotkania.

Kadłubek był historiografem i kronikarzem. Na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego spisał po łacinie liczące cztery księgi dzieło pt. Kronika polska, które stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne źródło historii dziejów Polski tamtego okresu. Zmarł w 1223 roku w Jędrzejowie i tu jest pochowany. Po śmierci został otoczony czcią cystersów. W 1764 roku papież Klemens XIII zatwierdził oficjalnie kult publiczny Wincentego.

W nawie bocznej kościoła klasztornego znajduje się kaplica bł. Wincentego Kadłubka zbudowana po 1733 roku. W niej można zobaczyć freski poświęcone kronikarzowi. Znajdują się tu też jego relikwie. Cząstki relikwii biskupa przekazano do wielu parafii w Polsce oraz do Francji i USA.

Zostały fragmenty

Dziś zespół klasztorny opactwa cystersów zawiera tylko fragmenty dawnych budowli z przełomu XII i XIII w.
Z klasztoru jędrzejowskiego do naszych czasów dotrwały trzy, piętrowe skrzydła klasztorne o średniowiecznej metryce z XIII i XV wieku. Skrzydła klasztorne zostały gruntownie przebudowane. Na początku XX w. jedno z nich zostało rozebrane, gdyż było zrujnowane. Pozostały po nim jedynie ślady kapitularza. Ściany krużganków pokryte są barokową polichromią.

Zasadnicza bryła kościoła klasztornego jest barokowa. Z pierwotnych zabudowań zachowała się tylko część, datowanych na 1110 rok, murów z fragmentami romańskiej wieży z czasów jeszcze przed cystersami. Zostały one wkomponowane w architekturę obecnej świątyni.

Z wyposażenia wnętrza na uwagę zasługują m. in. płyta nagrobkowa z 1319 r. Pakosława z Mstyczowa herbu Lis, kasztelana krakowskiego, z rytą postacią rycerza. Jest to jeden z najstarszych nagrobków rycerskich w Polsce.

Cenny jest też zespół barokowych ołtarzy z rzeźbami z ok. 1730 r., stalle z malowanymi widokami klasztorów cysterskich oraz wspaniałe organy 54-głosowe jedne z największych i najstarszych w Polsce Pochodzą one z pierwszej połowy XVIII w. Zachowały się w swej oryginalnej postaci, poddawane tylko konserwacjom. Zastosowane w nich rozwiązania techniczne należą do wyjątkowych na świecie. Co roku organizowany jest w klasztorze Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej z udziałem artystów światowej sławy.