Straty w obiektach sakralnych diecezji sandomierskiej w czasie II wojny światowej

Pierwsze zniszczenia kościołów przypadły na kampanię wrześniową, ale najdotkliwsze – na krwawe walki frontowe toczone w 1944 i początkach 1945. Już od pierwszych dni walki w czasie kampanii wrześniowej świątynie były narażone na skutki ataków niemieckich samolotów i pancernego sprzętu. Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa największe straty materialne odnotowano w archidiecezji warszawskiej, która przed wybuchem wojny posiadała 283 kościoły parafialne i filialne oraz kilkadziesiąt kaplic. Dewastacji świątyń nie mogły w większym stopniu zapobiec zarządzenia władz diecezjalnych i podjęte na ich podstawie przedsięwzięcia zarządców kościołów. Zmierzały one do zabezpieczenia cenniejszego wyposażenia obiektów kultu, zmniejszenia skutków pożarów i bombardowań oraz zapewnienia ciągłości duszpasterskiej opieki i pomocy dla wysiedlonych kapłanów.

W dniu 2 sierpnia 1945 , a więc trzy miesiące po skończonej drugiej wojnie światowej, jechałem bryczką na odpust Matki Boskiej Anielskiej do Świętej Katarzyny koło Bodzentyna. W drodze mijałem ludzi idących na odpust. Mijając grupę dziewcząt, zobaczyłem na jednej z nich piękną brokatową bluzkę.
- Panienko, gdzie kupiłaś tak piękną bluzkę z brokatu?
- Nie kupiłam bluzki w sklepie, tylko kawałki materiału sprzedawanego przez żołnierzy rosyjskich za wódkę w Bodzentynie.
- Wiesz panienko, że nosisz bluzkę ze skradzionej u kas kapy brokatowej. Nie twoja wina
i nie ty odpowiadasz za swój czyn, boś nie wiedziała z czego są kawałki za wódkę kupione

– czytamy znów w zapiskach księdza Gruszki

Zwłaszcza w końcowym okresie wojny duże straty w obiektach sakralnych poniosła diecezja sandomierska. Przez jej nadwiślańską część biegła linia frontu, który od sierpnia 1944 r. aż do stycznia 1945 r. zatrzymał się w rejonie przyczółków warecko- -magnuszewskiego i baranowsko-sandomierskiego. Ciężkie walki spowodowały doszczętne zniszczenie wielu wiosek, których ludność została wysiedlona, a teren zaminowany. W tej sytuacji nie dziwi los kilkunastu kościołów i plebanii. Ich stan znany jest z opisów przedstawianych w kurii przez księży wracających do swych parafii w drugiej połowie stycznia 1945 r. Proboszcz z Ćmielowa poinformował wówczas biskupa Jana Kantego Lorka o zniszczeniach oraz losach okolicznych księży. W liście z 18 stycznia napisał: „Teraz wypada dźwigać z gruzu to, co zostało zniszczone, a jest tych zniszczeń, nad Wisłą zwłaszcza, bardzo dużo. Wypadnie w niektórych wypadkach dopomóc może niektórym księżom z funduszu diecezjalnego, by mogli przeżyć do wiosny. Wielu jest bez odzieży i bez żywności, nie mówiąc już o dachu nad głową, którego brak. Bardzo poważnie uszkodzonych zostało kilkanaście innych kościołów, w tym część o wielkiej wartości zabytkowej. Nie obyło się także bez zniszczeń w samym Sandomierzu, który został oszczędzony podczas ofensywy letniej 1944 r. Jednak w czasie kilkumiesięcznego postoju frontu miasto było ostrzeliwane. Spaleniu uległ m.in. dach kościoła św. Józefa, wypaliły się przyległe budynki poklasztorne, uszkodzone zostały dachy i okna w innych kościołach oraz gmachach kościelnych.

Proboszczów i kościoły mogły spotkać zarówno konfiskaty czy pospolite grabieże ze strony niemieckich oddziałów jak i ze strony pospolitych bandytów często podających się za partyzantów.

Przez cały czas działalności partyzantki różnych organizacji nigdy nie miałem z ich strony żadnej przykrości i gwałtu. Rozumiałem, że trzeba wspierać, wszystkich traktować jednakowo, bo wszystkich celem jest przepędzić co rychlej Niemców z polskiej ziemi. Trzeba wszystko robić, aby Niemcom obrzydzić pobyt w Polsce

– pisał ksiądz Gruszka z parafii w Nowej Słupi.
Na podstawie sprawozdań, które nadesłali księża z parafii i dekanatów diecezji sandomierskiej, powstała obszerna dokumentacja strat w obiektach sakralnych i kościelnych. W połowie 1945 r. tamtejsza kuria mogła je wstępnie szacować. Do Ministerstwa Administracji Publicznej donoszono, że „mniejszym lub większym” zniszczeniom uległo 71 kościołów20. Z tej liczby aż 62, czyli niemal 90 proc., to kościoły i kaplice wiejskie. W wyniku wojennych walk całkowicie zniszczone zostały kościoły w Mydłowie, Stodołach, Darominie (na przyczółku baranowsko-sandomierskim). Parafia w Darominie erygowana została 16 lutego 1937 r. Oprócz terenów parafii Jankowice w jej skład weszły wioski, przynależące do parafii Malice. Pierwszym proboszczem w Darominie został ks. Władysław Nowak, który jeszcze w tym samym roku wybudował drewniany kościół w stylu neobarokowym. Spłonął on podczas II wojny światowej w 1944 r. Na jego miejscu wystawiono nową, murowaną świątynię, którą rozebrano w 1972 r. Kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski. Zniszczono także kościoły Bożem, Dobieszynie, Głowaczowie, Grabowie nad Pilicą, Mniszewie, Studziankach i Świerżach Górnych (przyczółek warecko-magnuszewski). W czasie ofensywy styczniowej w Ruskim Brodzie stoczono największą bitwę tej operacji na ziemiach polskich. Bitwa toczyła się między 17 a 19 stycznia 1945 roku. Jest ona nazywana „Kotłem pod Ruskim Brodem”. Zacięte walki w centrum samej wsi i na skraju lasów trwały dwa dni i dwie noce, podczas których Ruski Bród wielokrotnie przechodził z rąk rosyjskich do niemieckich. W 1944 r. spłonął także kościół w Malicach Kościelnych koło Opatowa (pożar nie miał nic wspólnego z działaniami wojennymi). Kilkanaście kościołów , w tym niektóre o ogromnej wartości zabytkowej, zostało bardzo poważnie uszkodzonych.

Projekt który obecnie realizuje Muzeum Wsi Kieleckiej ma na celu ukazanie strat materialnych obiektów sakralnych na terenie diecezji sandomierski w wybranych dekanatach koprzywnicki, konecki, kunowski, opatowski, radoszycki, sandomierski, słupski, staszowski, wąchocki, zawichojski. Ta część diecezji została wybrana gdyż uzupełnia w dużej mierze obszar województwa świętokrzyskiego. Zasięg terytorialny diecezji był w tym okresie bardzo duży, pozostałe 11 dekanatów w większości leżące dziś na terenie obecnego woj. mazowieckiego i lubelskiego obejmie kolejny etap badań. Szczególnie uwzględnione zostaną zniszczenia obiektów zabytkowych i historycznych z tego terenu. Materiał zostanie opracowany na postawie dokumentacji Archiwum Diecezjalnego w Sandomierzu ze szczególnym uwzględnieniem ankiet z lat 1945-46. Dodatkowo wykorzystane zostaną archiwa parafialne. Badanie obejmie również zniszczenia w tkance zabytkowej wyposażenia kościół i wszelkich ruchomości mających wartość historyczną i zabytkową które uległy zniszczeniu lub trwałej degradacji. Projekt jest realizowany wspólnie przez Muzeum Wsi Kieleckiej oraz Archiwum Diecezjalne w Sandomierzu. Jest to kolejny projekt realizowany w ramach dofinansowania z programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Badanie polskich strat wojennych w kwocie 94 tyś łączną kwota projektu to 131 tyś. W 2022 roku muzeum zakończyło projekt Straty obiektów sakralnych diecezji kieleckiej w świetle zasobu Archiwum Diecezjalnego w Kielcach Efektem prac będzie konferencja naukowa oraz wystaw która będzie realizowana w 2024 roku