Kary według uznania straży miejskiej. Ile mandatów wystawiono w Świętokrzyskiem? NIK kontroluje i apeluje o zmianę przepisów

Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła szczegółową kontrolę działania Straży Miejskich i Gminnych - "Prowadzenie postępowań mandatowych i stosowanie pouczeń przez funkcjonariuszy Straży Miejskich oraz egzekwowanie grzywien nałożonych przez nich w drodze mandatu karnego". Kontrole realizowane były przez Delegatury w Białymstoku, Bydgoszczy, Kielcach, Warszawie i Wrocławiu, a kielecka Delegatura NIK koordynowała omawianą kontrolę. Łącznie skontrolowano 17 jednostek w Polsce.

NIK sprawdził w jaki sposób i w jakich okolicznościach wystawiane były mandaty i pouczenia. Wyliczył średnią wysokość wypisywanych mandatów, a także zbadał czy jednostki, w których działają straże miejskie, w należyty sposób ściągają czy egzekwują nałożone na obywateli grzywny.

Według stanu na 2019 rok na terenie kraju funkcjonowały 463 straże, w tym 392 straże miejskie i 71 straży gminnych. W 2020 roku ich liczba spadła do 452 straży, a w 2021 roku do 421.

W województwie świętokrzyskim od 2019 do 2021 roku funkcjonowało 14 jednostek straży miejskiej. W 2019 roku zatrudnionych w jednostkach straży gminnych/miejskich w województwie świętokrzyskim było 216 funkcjonariuszy, w 2020 roku - 209, a w 2021 - 211.

Wyniki przeprowadzonej przez NIK kontroli są mało optymistyczne. Okazuje się na przykład, że nieprawidłowe dokumentowanie okoliczności popełniania wykroczeń Najwyższa Izba Kontroli wykryła we wszystkich 12 skontrolowanych jednostkach. W przypadku interwencji zakończonych pouczeniem problem dotyczył od 50 procent do 100 procent spośród 30 badanych spraw w każdej jednostce.

Podstawowym problemem, na który zwróciła uwagę NIK jest to, że funkcjonariusze upominają daną osobę lub wręczają jej mandat według własnego uznania. Ta uznaniowość wynika z tego, że w obowiązujących przepisach nie sprecyzowano zasad stosowania tak zwanych środków oddziaływania wychowawczego (np. pouczenia, zwrócenia uwagi, ostrzeżenia). Powodem uznaniowości może być również brak organu nadrzędnego nad strażami miejskimi, który wprowadziłby jednolite procedury.

Zachowanie funkcjonariuszy w czasie interwencji regulują obecnie procedury wewnętrzne przyjęte w danej jednostce. Problem w tym, że nie wszędzie obowiązują - wprowadziła je zaledwie 1/3 skontrolowanych straży.

Skoro za czyn o tej samej kwalifikacji prawnej, np. za spożywanie alkoholu w miejscu publicznym, funkcjonariusz może nałożyć grzywnę lub udzielić pouczenia, niezbędne jest by właściwie opisał i samo wykroczenie, i powody swojej decyzji.

Nie bez znaczenia było także miejsce, w którym dane wykroczenie popełniono.

Przykładowo: w 2021 roku w Starachowicach straż miejska decydowała się najczęściej - w 86 procent przypadków - na pouczenie sprawcy, z kolei w Karpaczu 82 procent wykroczeń zakończyło się wystawieniem mandatów. Zróżnicowana była również ich wysokość. Średnia kwota z trzech lat objętych kontrolą wyniosła od 73 złote w Inowrocławiu do 180 złotych we Wrocławiu. A jak to wygląda w województwie świętokrzyskim?

Średnia kwota grzywien nakładanych przez straże miejskie w województwie świętokrzyskim w latach 2019-2021

Średnia kwota grzywny nałożonej w latach 2019-2021 wygląda następująco:

• Urząd Miasta Kielce - 88 złotych
• Urząd Miasta i Gminy w Busku-Zdroju - 111 złotych
• Urząd Miejski w Ożarowie - 91 złotych
• Urząd Miejski w Starachowicach - 94 złote.

Kontrola przeprowadzona przez NIK pokazała również, że nowelizacja ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, która weszła w życie w lutym 2021 roku nie usprawniła systemu poboru i egzekucji grzywien. W ponad połowie skontrolowanych urzędów miast, proces egzekwowania mandatów nałożonych przez strażników miejskich był nieprawidłowy i nieskuteczny. Z powodu niewysłania upomnień albo niepodjęcia kolejnych działań po ich skutecznym doręczeniu, od osób ukaranych grzywną urzędy nie odzyskały w sumie blisko 1 miliona złotych.

Z kolei we wszystkich skontrolowanych urzędach doszło do przedawnienia należności z tytułu grzywien, których łączna kwota przekroczyła 13 milionów złotych!

Liczba nałożonych mandatów i zastosowanych pouczeń w latach 2019-2021 w kontrolowanych jednostkach Straży Miejskiej w województwie świętokrzyskim:

Straż Miejska w Kielcach

• pouczenia: 2019 rok - 8523; 2020 rok - 6381; 2021 rok - 6086
• mandaty: 2019 - 4517; 2020 - 8627; 2021 - 8514

Straż Miejska w Busku-Zdroju

• pouczenia: 2019 rok - 795; 2020 rok - 1181; 2021 rok - 562
• mandaty: 2019 - 1159; 2020 - 772; 2021 - 334

Straż Miejska w Ożarowie

• pouczenia: 2019 rok - 198; 2020 rok - 111; 2021 rok - 25 (na 30 czerwca)
• mandaty: 2019 - 22; 2020 - 11; 2021 - 10 (na 30 czerwca)

Straż Miejska w Starachowicach

• pouczenia: 2019 rok - 1676; 2020 rok - 1667; 2021 rok - 596 (na 30 czerwca)
• mandaty: 2019 - 304; 2020 - 288; 2021 - 94 (na 30 czerwca)

W latach 2019-2021 w województwie świętokrzyskim odsetek nałożonych mandatów wzrósł z 30 do 48 procent , a odsetek udzielonych pouczeń spadł z 67 do 47 procent .

Stosunkowo rzadko straż miejska decydowała się na skierowanie sprawy wykroczenia do sądu. Wśród skontrolowanych jednostek najczęściej korzystała z tej możliwości straż miejska w Busku-Zdroju (13,8% w 2021 r. w odniesieniu do nałożonych mandatów i pouczeń). Zdaniem tamtejszych władz taka droga jest skuteczniejsza w przypadku tych osób, które wcześniej nie płaciły grzywien, a tym samym unikały odpowiedzialności.

W rozmowie z kontrolerami NIK strażnicy miejscy tłumaczyli, że ich reakcja na wykroczenie jest uzależniona najczęściej od okoliczności, wagi popełnionego czynu i zachowania sprawcy. Surowszą karę powoduje:

• agresja i złośliwość wobec strażników,
• lekceważący stosunek do prawa i jego nagminne łamanie,
• nieprzyznanie się do winy, nieokazanie skruchy, odmowa złożenia wyjaśnień,
• działanie w celu osiągniecia korzyści,
• wykroczenie popełnione z premedytacją.

Funkcjonariusze biorą także pod uwagę: stan rodzinny, majątkowy, wiek, niepełnosprawność i wiedzę sprawcy wykroczenia o przepisach prawa.

Typowym przykładem wykroczenia, na które strażnicy miejscy mogą zareagować w odmienny sposób, jest spożywanie alkoholu w miejscu publicznym. Część funkcjonariuszy skontrolowanych jednostek przyznała, że podejmuje decyzję o nałożeniu mandatu w zależności od zachowania sprawcy – jeżeli przeprosi i wyrazi skruchę, poprzestają na pouczeniu. Innego zdania był jeden z funkcjonariuszy, według którego takie wykroczenie zawsze zasługuje na grzywnę.

Wnioski pokontrolne
Jak informuje NIK: działania funkcjonariuszy wszystkich objętych kontrolą jednostek straży miejskich, dotyczące prowadzenia postępowań mandatowych i stosowania pouczeń były nierzetelne. W ponad połowie skontrolowanych urzędów miast, proces egzekwowania grzywien nałożonych w drodze mandatu karnego był nieprawidłowy i nieskuteczny.

Grzegorz Walendziak, Dyrektor Delegatury Najwyższej Izby Kontroli w Kielcach przyznał, że straż miejska w swoich ocenach powinna działać w granicach obowiązującego prawa, a nie według własnych odczuć:

- Straż miejska to liczna formacja, która powinna działać w granicach obowiązującego prawa. Kary w formie mandatów i upomnień są działaniami, które ingerują w wolność osobistą obywatela. Dlatego tak ważne jest, by ich przyznawanie było jasno określone i uzasadnione. Decyzje straży miejskiej nie mogą być poddane dobrowolności

– mówił Grzegorz Walendzik.

Co należy zmienić?

Jak dodał Dyrektor Delegatury Najwyższej Izby Kontroli w Kielcach, Grzegorz Walendziak przed Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji praca nad zmianą przepisów:

- Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji musi określić w obowiązujących przepisach, gdzie jest to pole dowolności działania strażnika iw jakich sytuacjach. Musi być to ograniczone, czy ustalone. Nie może być tak, jak tłumaczył nam jeden ze strażników, że on uważa że picie alkoholu w miejscu publicznym za każdym razem powinno być karane mandatem. Być może tak - ale jest to jego przekonanie. Natomiast tutaj pewne ramy prawne powinny być stworzone. Różne występują sytuacje i obywatel czy mieszkaniec również powinien wiedzieć za jaki czyn jaka sankcja może być na niego nałożona.

W briefingu prasowym udział wzięli: Grzegorz Walendzik – Dyrektor Delegatury NIK w Kielcach, Krzysztof Wilkosz – wicedyrektor Delegatury NIK w Kielcach, Michał Jędrzejczyk – Radca Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Marzena Baradziej – główny specjalista kontroli państwowej oraz Łukasz Pawelski – pełniący obowiązki rzecznika prasowego NIK.

Briefing w kieleckiej Delegaturze był kolejnym z serii briefingów lokalnych organizowanych przez Najwyższą Izbę Kontroli. Podczas wydarzeń przedstawiciele NIK prezentują wyniki kontroli szczególnie ważnych dla lokalnych społeczności.

Najwyższa Izba Kontroli (NIK) to naczelny i niezależny organ kontroli państwowej z misją strażnika grosza publicznego. Od 100 lat NIK ocenia funkcjonowanie państwa i gospodarowanie środkami publicznymi. Misją NIK jest niezależna, profesjonalna kontrola zadań publicznych w interesie obywateli i państwa. Kontrola państwowa sprawowana przez NIK opiera się na jasno określonych zasadach: przejrzystości intencji, rzetelności informacji, apolityczności kontrolerów oraz kolegialności w podejmowaniu kluczowych decyzji. W ten sposób Izba nawiązuje do światowych standardów w dziedzinie kontroli państwowej. Głównymi wartościami NIK jest działanie w interesie publicznym, niezależność, profesjonalizm i wiarygodność.