Łączy, chroni i… leczy - krótka historia chleba i opłatka

W innych krajach

W innych krajach

Zwyczaj dzielenia się pokarmem podczas kolacji wigilijnej znany jest także w innych krajach. Włosi łamią się chlebem, Słowacy opłatkiem czosnkowym, Litwini i Ukraińcy opłatkiem znanym z polskiej tradycji.

chleb wypiekany z białej mąki i wody bez dodatku drożdży. W tradycji chrześcijańskiej ma przypominać o chlebie, czyli darze od Boga. Łamanie się nim symbolizuje, że Syn Boży stał się człowiekiem i ustanowił Eucharystię. Pod postacią chleba i wina daje ludziom na pokarm swoje ciało i krew, aby zjednoczyć wierzących we wzajemnej miłości. Zwyczaj ten nawiązuje też do Ostatniej Wieczerzy poprzedzającej pojmanie Chrystusa i opisanego w Ewangeliach faktu dzielenia się chlebem Jezusa z uczniami.

Dziś opłatek to synonim życia, bogactwa, sytości i szczęścia. Jest także znakiem pojednania i przebaczenia, przyjaźni i miłości. Dzielenie się nim na początku wieczerzy wigilijnej wyraża chęć bycia razem i wspólnego ucztowania. Wraz z jego przełamaniem padają życzenia wszelkiej pomyślności.

Trudno określić, od kiedy i w jaki sposób utrwaliła się w Polsce tradycja łamania się opłatkiem w Wigilię. Najstarsza wzmianka źródłowa o tej praktyce pochodzi z końca XVIII wieku. Wiadomo, że zwyczaj ten wziął początek ze starochrześcijańskiego obrzędu dzielenia i rozdawania chlebów ofiarnych. Co ciekawe, nie miał on w tamtych czasach żadnego związku z Bożym Narodzeniem! Oznaczał komunię duchową członków wspólnoty. Spożywano go w czasie uczt braterskich.

Dopiero w średniowieczu pojawił się rodzaj pieczywa, którego forma przypomina dzisiejsze opłatki. Jego wyrobem na początku trudnili się mnisi i tylko im była znana receptura wypieku. Z biegiem czasu jednak sztukę tę przejęli ludzie świeccy. Na ziemiach polskich, gdzie od trzech stuleci opłatek gości na wigilijnym stole, liczni kowale i rzemieślnicy prześcigali się w wymyślności wzorów rytych na formach do pieczenia opłatków.

Łamanie się białym chlebkiem było przestrzegane zarówno w domach szlacheckich, jak i wśród ludu. Powszechnie sądzono, że osoby, które podzielą się nim w Wigilię, przez cały rok będą gotowe dzielić się nawzajem pokarmem. Miał on też pomóc w razie zagubienia się w lesie. W takim przypadku trzeba było tylko wspomnieć, z kim dzieliliśmy się opłatkiem w święta, a droga powrotna znajdowała się sama. Wierzono także, że gdy obejdzie się dom z opłatkiem w ręku, zabezpieczy się go przed ogniem i uderzeniami pioruna. W medycynie ludowej używano go nawet jako środka leczniczego lub jako opakowania na lekarstwa.

Liczne ludowe wierzenia i zwyczaje związane z niekwaszonym chlebkiem zachowały się do dziś. W niektórych regionach Polski opłatkiem obdziela się gospodarskie zwierzęta - wtedy wypieka się opłatek kolorowy, uważając, że tak wielkiego święta powinny dostąpić wszystkie stworzenia na ziemi. Można przełamać się nim także symbolicznie z duszami zmarłych, kładąc go na dodatkowym talerzu stawianym na wigilijnym stole. Na Śląsku znany jest tak zwany radośnik, czyli opłatek posmarowany miodem. To ulubiony przysmak szczególnie najmłodszych.