Pogańskie korzenie wigilijnych tradycji. Skąd wzięło się puste miejsce przy stole?

W wielu krajach Wigilii się nie obchodzi, dopiero Boże Narodzenie. Dlaczego u nas jest inaczej?

W ogóle świąt na Zachodzie w sensie religijnym prawie się już nie obchodzi, dziś chodzi o komercję. Znaczenie Bożego Narodzenia schodzi na dalszy plan. Dawniej w kulturze ludowej to było wydarzenie nasycone obrzędowością. Także dlatego, że to szczególny czas w przyrodzie. 24 grudnia przypada najdłuższa noc w roku, zaczyna się nowy rok agrarny. Wierzono, że w tym dniu pod śniegiem zakwita paproć, drugi raz w roku. Że ziemia się otwiera i można znaleźć skarby. Podobne wierzenia istniały odnośnie Nocy Świętojańskiej.

Czyli, Wigilia ma w sobie elementy pogańskie?

Jeśli chodzi o zwyczaje – oczywiście tak. Wigilia to dzień, w którym wspominało się zmarłych. Wieczorem odwiedzali żywych, ale nie robiąc im krzywdy. Dlatego siadając na ławie, dmuchano na nią, żeby nie usiąść na duszy. Nie używano noży, ani niczego ostrego, żeby niewidzialnych nie zranić. Puste miejsce przy stole pierwotnie przeznaczone było dla zmarłych krewnych, później zmieniło się jego przeznaczenie. Pokarmy, jak orzechy czy mak, goszczące na wigilijnych stołach, kiedyś były związane z żałobą, używane podczas uczt zadusznych. W chłopskich domach na co dzień jadano przy ławie, stół pełnił rolę ołtarza. Tylko w Wigilię przy nim jedzono. Wigilię spożywano w milczeniu, bo to byłą wieczerza z duchami zmarłych. Do dziś z powagą zasiada się do wigilijnego stołu. Po posiłku nie sprzątano, zostawiano resztki dla duchów, pito wódkę. Abstynencja podczas Wigilii to dość nowy zwyczaj.

Jakie dawne zwyczaje wigilijne odeszły już w niepamięć?

W tym dniu wszystko było ważne. Sądzono, że jak przeżyje się ten dzień, taki będzie cały kolejny rok. Dlatego należało wstać wcześnie, do wody, w której ludzie się myli, wkładali srebrną monetę, dla zapewnienia dobrobytu. Dostatek miały też zapewnić... drobne kradzieże. Dzieci bito w Wigilię, żeby były grzeczne cały rok. W kątach izby stawiano cztery nie omłócone snopy zboża. Nasi przodkowie wierzyli też, że łyżki nie wolno w trakcie Wigilii odłożyć na stół, ani nie wstawano od stołu. Miało to sprawić, by w kolejnym roku nie zmarł nikt z rodziny. Stół obwiązany był grubym sznurem, pod nim układano ostre przedmioty, by latem szkodniki nie niszczyły upraw. Słomą spod obrusa obwiązywano drzewka owocowe, co miało zapewnić urodzaj.

A co z choinką?

Choinki pojawiły się u nas w XIX wieku. Ta tradycja przyszła z Niemiec, najpierw do miast. Na wsiach na dobre przyjęła się dopiero w XX wieku. U nas były podłaźniczki, drzewka iglaste wieszane pod sufitem, czubkiem w dół. Podłaźniczka chroniła dom przed złem. Wieszano na niej jabłka i orzechy, obsypywano sieczką i nasionami. Potem patrzono, jak usycha i z tego wróżono przyszłość.

Dlaczego w Wigilię się pości?

Dawniej w ogóle jadano mało mięsa. Poza tym chodzi o kościelny nakaz postu. Ryby, które można było jeść w postne dni, dawniej pojawiały się na stołach tylko tam, gdzie w pobliżu wsi była rzeka. Karp jako tradycyjna potrawa pojawił się dopiero w okresie PRL-u. Co ciekawe, do dziś ludzie wkładają łuskę karpia do portfela, co ma zapewnić dostatek. Potraw było i jest 12 – tyle, co miesięcy w roku i apostołów. Każdej należy choć spróbować.

Naprawdę wierzono, że w Wigilię zwierzęta przemawiają ludzkim głosem?

Tak, ale przemawiały jedynie do tych, którzy mieli całkowicie czyste dusze. Pewnie dlatego nikomu się nie udało porozmawiać ze zwierzętami.